« Чиэһинэй быһыы – с айдыыга кылаат »
Былыр-былыргыттан кырдьыксыт, көнө майгылаах, суобастаах, бэйэтин эрэ иннин көрүммэт киһи хаһан баҕарар убаастанар уонна кини үтүөтэ сыаналанар, үрдүктүк тутуллар. Оннук киһи бэйэтиттэн саҕалаан үөрэҕэр-үлэтигэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ, тулалыыр эйгэҕэ, дойдутугар сыһыана чиэһинэй, суобастаах буолар. Чиэһинэй киһи хайдаҕый ? Киһи кырдьыксыт, чиэһинэй, ыраас санаалаах, суобастаах буоллаҕына, кини олоҕо, көрүүлэрэ, оҥорор дьайыылара эмиэ оннук ыраас, суобастаах буолаллар. Оннук быһыы-майгы уопсай дьыалаҕа, үлэҕэ эмиэ улахан хардыы, кылаат буолар.
Нолуок – государство дохуодугар булгуччулаах төлөбүр. Арассыыйа Конституциятын 57 ыст. хас биирдии гражданин нолуок төлүүр эбээһинэстээх. Нолуок көрүҥнэрэ: дохуоттан нолуок; баай-дуол нолуога; дьиэ, массыына атыытыттан нолуок; дьиэ, квартира, массыына атыытыттан нолуок; атыы-эргиэн нолуога. Бу төлөммүт нолуок барыта государство бюджетыгар киирэр. Онон дойду сүрүн дохуода, хамсыыр харчыта нолуок буолар. Нолуок диэн тугуй ?
Чиэһинэйэ суох буолуу, сиэрэ суох быһыы-майгы диэни кытта үгүстүк коррупция диэн тылы истэбит. Коррупция диэн тыл, сокуон этэринэн, 3 тутултан турар : Үрдүк сололоох киһи (должностное лицо); Сокуоннайа суох барыыс – (незаконная выгода) (бэйэҕэр, чугас дьоҥҥор, тэрилтэҕэр); Судаарыстыбаҕа, обществаҕа хорумньуну оноруу.
Киһи уопсай дьыала туһугар тус эппиэтинэһи сүгэр. Чиэһинэй буолуу дойду сайдыытыгар улахан оруоллаах. Арассыыйа гражданина буолан тураммын Конституциянан көрүллүбүт эбээһинэспин – нолук төлөөһүнүн туһунан билиэхтээхпин. Дойдубут сайдыытын бюджетыгар хас биирдии үлэһит киһи, дьиэ кэргэн бэйэтин кылаатын киллэрэр. Чиэһинэйэ суох быһыы-майгы дойду сайдыытын бытаардар мөлтөтөр.
