VĂN HÓA CHĂM Phan Quốc Anh
5.1.1. Thế giới quan bản địa Cơ tầng văn hóa ĐNA, Khởi nguyên, bản địa phi Hoa, phi Ấn. Lý thuyết về vũ trụ luận, về đấng tạo hóa, về sự sống, sự chết. Chế độ mẫu hệ <> tôn giáo phụ quyền Chăm H’roi ( mẫu hệ - phi tôn giáo )
Đấng tạo hóa theo quan niệm của người Chăm ở Nam Trung bộ là Nữ thần Yang Po Inư Nưgar ( được viết là Po Nagar - theo từ điển của E. Aymonier ) và thần cha Po Yang Amư. Yang Po Inư Nưgar là thần mẹ xứ sở, vị nữ thần thuộc âm để đối xứng với Po Yang Amư - thần cha, thuộc dương.
Cũng như tín ngưỡng dân gian của các cư dân nông nghiệp luá nước, tín ngưỡng dân gian của người Chăm, nhất là đối với người Chăm H’roi và người Chăm Bàlamôn là tín ngưỡng đa thần. Ở mỗi tầng thiên - địa - nhân đều có thần linh. Hệ thống thần linh của người Chăm có thể phân thành những thần tự nhiên và nhân thần.
Thần trời, thần cha: Yang Po, Yang Amư ( Yang Po là thần trời. Yang Amư là thần cha), đây là hai vị thần tối cao thuộc dương, luôn đi cặp với nhau và luôn được thỉnh mời đầu tiên trong các lễ tục Chăm. Thần mặt trời, thần biển, thần sông, thần núi, thần, thổ thần, thần nước, thần gió, thần gò mối, thần hộ mệnh bên tả, bên hữu, thần tháp vv.v.v.v..v
Những vị nhân thần hiện nay được thờ phượng ở người Chăm là những nhân vật lịch sử, là những người có công trị vì đất nước, có công khai phá đất đai, trị thuỷ nhập điền. Hầu hết các nhân vật này đã được khoác lên một chiếc áo thần thoại, truyền thuyết để linh hóa : Các Po: Po Klongirai, Po Rome, Po Nai, Po Tam Biểu hiện ở Mukhalinga
Trong vô số thần có thần thiện và có thần ác. Vì sợ các thần ác ám, hành hạ bằng bệnh tật và nỗi đau khổ thì phải dùng phép thuật bùa chú để vừa cầu xin, vừa doạ nạt các thần ác nên người Chăm có hệ thống ma thuật và bùa chú rất phức tạp và cũng rất phong phú,
Bàlamôn giáo vốn là tôn giáo không thờ tổ tiên. Nhưng với truyền thống văn hóa bản địa với tín ngưỡng thờ tổ tiên, người Chăm Bàlamôn ngày nay tuy vẫn làm lễ hỏa tàng nhưng giữ lại 9 mảnh xương trán để nhập kút và duy trì thờ phượng. Trong đời sống tâm linh, người Chăm vẫn thờ các vị thần tổ tiên ( On Prauh) và duy trì phong tục thờ tổ tiên theo dòng họ mẹ trong các nghĩa địa “ kút ”. (hiện tượng phái sinh BLM) Người Chăm Bàni vẫn thờ tổ tiên qua các khu mộ chôn với các biểu tượng đá “ghuh”. Người Chăm H’roi có tục làm lễ bỏ mả. Sau khi bỏ mả không thờ cúng gì nữa. Người Chăm Islam không có bàn thờ tổ tiên.
Chăm H’roi : Không theo tôn giáo nào Chăm Ninh Thuận – Bình Thuận : Balamon giáo, Hồi giáo Bàni, Islam Chăm Nam Bộ : Islam
Người Chăm Bàlamôn ( Chăm Ahier ) ở Ninh Thuận có khoảng 38 ngàn người. Người Chăm Bàni ( Chăm Awal ) có khoảng 17 ngàn người. Người Chăm ở Ninh Thuận theo Islam không nhiều, chỉ khoảng 2 ngàn tín đồ. Người Chăm ở Nam Bộ hoàn toàn theo Islam với khoảng 25 ngàn tín đồ, sống tập trung nhiều nhất ở An Giang, thành phố Hồ Chí Minh, Tây Ninh, Đồng Nai. Người Chăm theo Công giáo và Tin lành khoảng 700 tín đồ.
Hai tôn giáo Bàlamôn và Bàni tồn tại độc lập, không có mối quan hệ với nước ngoài và trải qua quá trình lịch sử, hai tôn giáo này đã hoà nhập với tín ngưỡng bản địa, tạo nên cho mình một màu sắc tôn giáo riêng. Ahier và awal : Câu chuyện lửa tình yêu
Nguồn gốc và sự du nhập Theo các sử liệu, các tôn giáo Ấn Độ truyền bá tới Đông Nam Á bằng hai con đường, đường thuỷ và đường bộ : một đường từ bờ biển Coromandel Ấn Độ thông qua eo biển Malacca tới quần đảo Mã Lai; một con đường khác là từ Át Xan tiến vào Mianma, rồi từ Mianma truyền vào lưu vực sông Mê Kông, đến Chân Lạp, Phù Nam và Champa. Các giả thuyết khác nhau : Từ đâu, bao giờ ? Tôn giáo Ấn Độ : con đường hòa bình trong quá trình giao thương biển
Người Chăm ở Ninh Thuận gọi những người theo đạo Bàlamôn là “ Cam Jat – Chăm Chuh ” ( đọc là Chăm Rặt hay Chăm Chặt ). Trong tiếng Chăm, chữ Jat có nghĩa là gốc, sự thật 1. Người Chăm còn gọi người Chăm theo Bàlamôn là “ Chăm ” ( Cam, để phân biệt với Bàni ), và coi Chăm Jat là Chăm gốc ; Còn tên gọi “ Chăm Chuh ” bởi “ Chuh ” theo tiếng Chăm có nghĩa là “ thiêu ”, có nghĩa là “ Chăm thiêu ” ( khi chết làm lễ hỏa táng, để phân biệt với người Chăm Bàni, khi chết thì chôn ).
Trong quan niệm " nhất thể lưỡng hợp " của hai nhóm cộng đồng tôn giáo, người Chăm theo tôn giáo Bàlamôn, người Chăm tự gọi là Ahier thuộc dương, còn người Chăm theo Bàni gọi là Awal thuộc âm. Người Chăm Bàlamôn theo tín ngưỡng đa thần của Ấn Độ giáo, còn người Chăm Bàni thờ nhất thần là thánh Alah ( người Chăm gọi là Po awluah (Allah) và thiên sứ Muhammed ).
Ở Ninh Thuận có ba hệ thống đền tháp và phân chia thành 3 khu vực tôn giáo gồm khu vực tháp Po Klong Girai, tháp Po Rome và đền Po Inư Nưgar để thờ tự (xem ảnh phụ lục 6.20 và 6.21). Mỗi khu vực thờ tự có hội đồng chức sắc riêng gồm 1 vị cả sư, các phó cả sư và đội ngũ passeh để thực hiện các công việc tôn giáo.
Chức sắc tôn giáo : Passhe : Cả sư, các phó cả sư, đội ngũ passhe Để nhập vào hàng ngũ Passeh và lên đến chức cao nhất là Cả sư (Po Dhia ), phải thực hiện đủ các lễ tôn chức như : lễ nhập đạo ( Đung Akauk ), gọi là lễ xông miệng học chữ Chăm ; lễ lên cấp Passeh Liah, giai đoạn học kinh kệ và học các nghi thức hành lễ ; Lễ tôn chức Passeh chính thức ( Pwah ); Lễ tôn chức Cả sư hoặc phó Cả sư ( Po Bach hoặc Po Dhia – Xem ảnh phụ lục 5.6 ).
Passeh được quyền lấy vợ, sinh con nhưng phải tuân thủ theo những quy tắc rất khắt khe. Nếu một Cả sư ở khu vực nào qua đời thì ở đó chọn một phó Cả sư lên thay thế, nhưng phải được sự đồng tình của cộng đồng người Chăm khu vực đó.
Cấp thấp nhất là thầy Passeh Đung Akauk. Đây là chức sắc mới nhập môn, phải học chữ Chăm, học các giáo lý, giáo luật và bắt đầu để tóc dài, búi tó. Cấp thứ hai là thầy Passeh Liah. Là thầy Passeh khi hội đủ điều kiện được làm lễ phong chức từ Passeh Đung Akauk lên. Cấp thứ ba là thầy “ cho ăn ” ( Passeh Pahwak ), được làm lễ phong chức từ Passeh Liah lên, phải là người có thâm niên, và là người duy nhất được làm “ lễ cho ăn ” trong tang ma.
Cấp thứ tư là thầy Passeh Tapah. Đây là những Passeh đã đạt đến độ thoát tục, phải qua những điều kiện rất khắt khe mới được phong chức và phải trải qua ba giai đoạn : TapahKatat, TapahKađa và TapahKađwai. Đây là chức danh phó Cảsư. Khi chọn người để phong chức Cả sư, trước hết phải chọn Passeh Tapahkađôi. Cấp cao nhất là chức Cả sư ( Po Dhia ). Đây là người có quyền tối cao trong tôn giáo Bàlamôn. Ở tỉnh Ninh Thuận chia làm ba khu vực tôn giáo Bàlamôn nên bao giờ cũng có ba Cả sư.
Nghi lễ Chăm bao giờ cũng gắn với âm nhạc, hát thánh ca, kéo đàn, đánh trống, múa lễ nên hầu hết các thầy thực hiện các chủ lễ dân gian là các nghệ nhân. “ Khác với chức sắc tôn giáo, các thầy chủ lễ dân gian là những người không chịu sự chi phối của tôn giáo. Để trở thành những chủ lễ dân gian đều phải trải qua lễ tôn chức ”, gồm :
1/ Thầy kéo đàn rabap ( Kadhar ) và bà “ múa bóng ” khu vực tôn giáo ( Muk pajau ), bà “ múa bóng ” của dòng tộc ( Muk rija ) ; 2/ Ông “ thầy vỗ ” trống Basanưng ( Mâduôn ); ông thầy “ múa bóng ” ( On Kaing ); 3/ Thầy cúng ( Gru Urang ); thầy pháp ( Gru Tiap bhut ); 4/ Những thầy hát khấn, đọc thơ dân gian ( On Dauh ).
1/ Thầy kéo đàn rabap ( Kadhar ) và bà “ múa bóng ” khu vực tôn giáo ( Muk pajau ), bà “ múa bóng ” của dòng tộc ( Muk rija ) ; 2/ Ông “ thầy vỗ ” trống Basanưng ( Mâduôn ); ông thầy “ múa bóng ” ( On Kaing ); 3/ Thầy cúng ( Gru Urang ); thầy pháp ( Gru Tiap bhut ); 4/ Những thầy hát khấn, đọc thơ dân gian ( On Dauh ).
Giáo lý, giáo luật của người Chăm Bà la môn có nguồn gốc kinh kệ của Bàlamôn giáo. Đó là những bộ kinh Vệ Đà được Hindu giáo kế thừa và bổ sung qua bộ kinh Upanishad ( áo nghĩa thư ) như Rigvêđa ( độc tung vệ đà ), Samavada ( ca vịnh vệ đà ), Yajurvada ( tế tự vệ đà ) và Athrvamda ( gồm bùa chú và khấn trừ tà ma) và một số kinh luật khác
Hệ thống giáo lý, giáo luật Bàlamôn hiện nay rất lỏng lẻo, thiếu tính thống nhất giữa các vùng, bị pha trộn với tín ngưỡng bản địa. Hệ thống kinh luật thể hiện bằng văn bản chữ Chăm và được sử dụng hiện nay không còn nhiều, chủ yếu là các kinh tụng trong lễ nghi cúng tế. Kinh tụng lễ rửa tội trừ tà ( Pakblih ), được dùng trong lễ rửa tội cho các tu sỹ - Kinh tụng lễ rửa tội trừ tà ( Pakblih ), được dùng trong lễ rửa tội cho các tu sỹ, Kinh tấn phong chức sắc thầy cả sư pô xà (Gal pak tangun )., Kinh dựng và nhập kut ( mtayang ), Kinh tụng nằm thiếp và tấn phong (Gal pak Pakaup ), Kinh hiến tế trên tháp và cầu đảo ( Băk kap )., Kinh tống ôn thôn xóm ( Băk kap play), Kinh trong nghi lễ cúng đền tháp, lễ chặn nguồn nước ( Băk kaphay danak ).
Trong quan niệm của người Chăm, thần linh ngự ở khắp mọi nơi với số lượng hằng hà sa số. Bởi vậy nên trong dân gian Chăm mới có câu : “ Bwơl Karang, Yang pabblwak ”. Có nghĩa là : “ dân thì thưa, thần lại thừa ”. Hệ thống các thần tự nhiên, nhân thần trong đời sống tâm linh của người Chăm rất quan trọng, thường được thỉnh mời trong các lời khấn, cúng tế, trong các bài văn tế, thánh ca.
Hồi giáo vào cộng đồng người Chăm từ sau thế kỷ X. Trước đó họ vẫn theo Bàlamon giáo Trải qua quá trình bản địa hóa, Islam đã thay đổi nhiều và hình thành nên cộng đồng người Chăm Bàni. Hiện nay ở Ninh Thuận có khoảng 18 ngàn tín đồ, sống tập trung ở 7 palei, trong đó có một số palei sống xen kẽ với các tôn giáo khác.
Hiện nay, tổng số có 7 thánh đường. Người Chăm gọi thánh đường Bàni là " sang mưgik " hay " sang po " ( nhà thánh "; " sang dhar " ( nhà phước ). Thánh đường Bàni là một ngôi nhà lớn nằm trong một khuôn viên được bao bọc bằng những tường rào ở trung tâm. Cổng khuôn viên hướng đông bắc, có mái che.
1. Thầy Char (Po Achar ): 2. Chức Khotíp hay típ : 3. Chức Imâm hay mâm : 4. Thầy cả Po grù là chức vụ cao nhất và duy nhất trong một thôn hay một thánh đường Bàni. Ông là người quyết định tối cao những vấn đề đạo và đời của các tín đồ Bàni thuộc khu vực thánh đường mình phụ trách, là người chọn ngày tổ chức các nghi lễ.
Từ tín ngưỡng đa thần, khi tiếp nhận Islam, người Chăm Bàni chuyển hướng đến thờ nhất thần, chỉ thờ phụng thánh Alah và thiên sứ Muhammed. Tuy nhiên, do quá trình bản địa hóa tôn giáo, trong quan hệ của người Chăm Bàni vẫn tồn tại quan niệm đa thần.
Khác với tín đồ Islam, tín đồ Hồi giáo Bàni không làm lễ năm lần mỗi ngày. Ngày thánh lễ là vào thứ sáu hàng tuần và cũng chỉ tổ chức đơn giản vào một thời gian nhất định và mỗi năm chỉ có 9 tháng tổ chức ngày thánh lễ thứ sáu.
Tháng chay Ramưvan là thời gian quan trọng nhất của người Bàni, nhưng người theo Bàni không phải nhịn ăn vào ban ngày như luật Islam quy định. Chỉ có các chức sắc phải nhịn ăn ba ngày đầu của tháng Ramưvan mà thôi. Trong tháng Ramưvan, các chức sắc phải tu ở thánh đường, không được về nhà và chỉ được ăn những lễ vật dâng cúng. Tại thánh đường, vào đêm 27 của tháng Ramưvan diễn ra cuộc họp các thầy Char và các nhân sỹ trí thức, bô lão và những người có uy tín trong thôn và bầu ra một vị imâm tình ( imâm din ).
Nguồn gốc du nhập Ở Việt Nam, Islam giáo được gọi là Hồi giáo hay đạo Hồi. Người Chăm theo Islam chủ yếu là người Chăm ở Nam bộ. Theo một số tư liệu lịch sử, người Chăm Islam ở Nam bộ có nguồn gốc từ Nam Trung bộ, trong thời loạn lạc đã chạy sang Campuchia. Ở Campuchia, do cùng cư trú với người Islam Java nên người Chăm đã cải đạo cũ để theo đạo Islam:
Người Chăm ở Nam bộ hiện nay theo Islam môn phái Safii dòng Sunnit ( cùng môn phái với người Islam ở các nước Đông Nam Á). Hiện nay có khoảng 25.000 tín đồ. Mỗi tín đồ Islam đều cố gắng một lần trong đời được hành hương đến thánh địa Mecca để trở thành Hadji. Họ có mối quan hệ mật thiết với cộng đồng Islam ở Campuchia, Malaysia.
5 tín điều cơ bản : 1. Kalimah Sahadat ( lòng tin tuyệt đối Đức thánh Alah và thiên sứ Muhammed ) 2. Sâmbahyăng ( hành lễ mỗi ngày 5 lần ) 3. Tháng thánh lễ Ramadan ( tháng nhịn hay ăn chay ) 4. Lễ Roya Phik Trook ( lễ bố thí ) 5. Lễ Roya Haji ( hành hương thánh địa Mecca) Đọc thêm : Lâm Tâm (1994), Một số tập tục người Chăm An Giang, Chi hội văn nghệ dân gian tỉnh An Giang, tr 33 đến 44.
Giáo lý Islam luôn luôn khép kín tâm hồn, tư tưởng người tín đồ của mình từng phút, từng giờ, từng ngày, tháng này qua năm nọ cho đến hết cuộc đời. Sống chết vì đức thánh Alah, vì nhà tiên tri Muhammed, vì kinh thánh Q’ran.
Thánh đường của người Chăm Islam có dáng dấp của các thánh đường Islam trên thế giới. Chữ “ mosque ” ( thánh đường Islam) có nguồn gốc từ chữ Ả Rập, masjid có nghĩa là “ nơi để phủ phục ”. Đây là nơi mà các tín đồ Islam tụ tập lại để gập người cầu nguyện. Nhất là trong ngày thứ sáu – ngày hội tụ.
Có hai loại thánh đường : thánh đường ( Mosqué ) và tiểu thánh đường ( Surao ). Thánh đường luôn được xây theo hướng Đông - Tây để khi quỳ lạy tín đồ hướng về phía thánh địa Mecca. Bên trong có hậu tẩm là nơi chức sắc Imâm đứng hướng dẫn tín đồ làm lễ, có Minbar là nơi thầy Khotip giảng giáo lý. Bên góc thánh đường có tháp cao để chức sắc kêu gọi tín đồ đến hành lễ. Tiểu thánh đường còn gọi là nhà nguyện là nơi cầu nguyện và hội họp.
H iện nay ở Việt Nam có 41 đại thánh đường và 19 tiểu thánh đường Islam, tập trung nhiều nhất ở An Giang. Riêng ở An Giang có 1 6 đại thánh đường và 8 tiểu thánh đường. Nổi tiếng nhất ở An Giang là thánh đường Mybarak ở xã Phú Hiệp, huyện Châu Phú – đã được công nhận là di tích cấp quốc gia.
- Hake m ( Giáo cả ): người đứng đầu trong hàng chức sắc Islam, là người am hiểu nhiều về giáo lý, giáo luật, có phẩm chất tốt. - Naep ( Phó Giáo cả ): phụ tá cho Hakem, là người thay mặt Hakem giải quyết công việc khi Hakem vắng mặt. - Ahly : là người giúp việc cho Hakem về lĩnh vực xã hội - Imâm : là người hướng dẫn tín đồ trong buổi lễ. - Khotip : là người giao giảng giáo lý trong buổi lễ ngày thứ 6 hàng tuần. - Tuân : là thầy dạy giáo lý cho tín đồ.
Ngoài ra, còn có ông Bilăl là người ngâm, đọc những câu kinh, chủ yếu để mời mọi người đến hành lễ hát theo. Hiện nay, trong vùng người Chăm ở Nam bộ có 288 chức sắc Islam. Chân rết của các thánh đường ở xóm, ấp có các tiểu thánh đường ( surao ), là những nhà nhỏ để thuận tiện cho đồng bào ở xóm đến làm lễ hàng ngày trừ ngày thứ sáu mới tập hết cả làng đến làm lễ ở thánh đường lớn.
Ngoài người Chăm Islam ở Nam bộ, hiện nay ở Ninh Thuận còn có cộng đồng người Chăm theo Islam. Đây là tôn giáo mới du nhập vào đồng bào Chăm ở khu vực này vào năm 1963. Người Chăm theo Islam hiện nay ở Ninh Thuận chưa nhiều, chỉ mới khoảng 2000 tín đồ. Những làng có người Chăm Islam đều có thánh đường riêng như ở các thôn Văn Lâm, An Nhơn, Phước Nhơn.
Người Chăm theo các tôn giáo khác nhau nên có nhiều nghi lễ, lễ hội khác nhau, nhất là các nghi lễ, lễ hội liên quan đến tôn giáo. Theo thống kê của Trung tâm nghiên cứu Văn hoá Chăm, người Chăm ở Ninh Thuận có 75 nghi lễ, lễ hội trong một năm với 117 vị thần linh được cầu cúng trong các lễ.
Hệ thống nghi lễ và lễ hội Chăm đã có nhiều công trình khảo cứu chuyên sâu, trong đó đáng kể là công trình “ Lễ hội của người Chăm ” của Sakaya, “ Nghi lễ vòng đời của người Chăm Bàlamôn ở Ninh Thuận ”, Lễ hội Rija Nưgar của người Chăm, của Ngô Văn Doanh và nhiều bài viết đăng trên các tạp chí khoa học từ xưa tới nay. Sakaya (2003), Lễ hội của người Chăm, Nxb Khoa học và Xã hội Ngô Văn Doanh (1998), Lễ hội Rija Nưgar của người Chăm, Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội.
Lễ hội nông nghiệp của người Chăm Ninh Thuận, Bình Thuận. Đọc thêm : Phan Văn Dốp – Phan Quốc Anh – Nguyễn Thị Thu ( đồng chủ biên 2014) Văn hóa phi vật thể người Chăm Ninh Thuận, Nxb Nông nghiệp
Lễ cầu đảo (Palau Sah ): Lễ chặn nguồn nước ( Kap kraung halau ): Lễ “ Cầu mùa ”, “ Tạ hoả ” ( Yor Yang): Lễ tạ mộc ( Paká Halau Kraung ) : Lễ tế trâu ( ngak kabaw yang patau ):
Lễ dựng chòi rẫy ( padang paday tuan ): Lễ cúng ruộng ( iew po bhum ): Lễ cúng lúa làm đòng ( paday dook tian ): Lễ gặt ( Trun Yuak ): Lễ cúng sân lúa ( tagok di lan ) Lễ cúng cơm mới :
Lễ P uis : Là loại lễ nghi của các tộc họ thờ ở tháp Po Rome, nhằm mục đích để trả nợ các thần linh, trong đó thần chính là Po Rome. Lễ này được tổ chức khi tộc họ làm ăn được mùa, định kỳ 1, 2 hoặc 7 năm một lần. Chủ lễ là thầy kéo đàn Rabap ( Kadhar ) và bà bóng ( Muk pajau ). Lễ Payak : Lễ này cũng tương tự như lễ Puis nhưng đối tượng thờ cúng là thần Po Klong Girai. Múa lễ trong lễ Payak phong phú hơn lễ Puis. Ngoài lễ múa mừng, dâng đạp lúa còn có múa ngậm lửa, múa thoát y, múa mừng hạt lúa, múa cho con ăn, múa ru con.
Rija là hệ thống lễ hội múa Chăm gồm : Rija Nưgar, Rija harei, Rija dayaup và Rija pruang. Trong 4 lễ hội trên, lễ Rija Nưgar là nghi lễ của cộng đồng palei của cả hai tôn giáo, còn các lễ khác là nghi lễ của tộc họ và gia đình. Đọc thêm chi tiết các lễ trong giáo trình
Người Chăm H’roi không tiếp nhận tôn giáo. Cư trú ở vùng miền núi phía đông Trường Sơn, với tín ngưỡng đa thần, các nghi lễ của người Chăm H’roi gần gũi với các nghi lễ các dân tộc Tây Nguyên. Lễ hội tín ngưỡng theo nông nghiệp gồm có các nghi lễ theo vòng cây trồng như các lễ “ tìm đất ”, “ phát rẫy ”, “ đốt rẫy ”, “ trỉa lúa ”, “ cầu mưa ”, “ cúng cây xin ”, “ cúng cầu mùa ”, “ cúng cơm mới ”, “ cúng thu hoạch ”, “ cúng đưa lúa vào kho ”.
Lễ “Đổ đầu” ( Quoai chơ ruh a kơh ) là một nghi lễ chuyển mùa của người Chăm H’roi được tổ chức vào ngày 25 tháng Chạp theo lịch Chăm, cùng thời điểm với lễ hội Rija Nưgar của người Chăm Ninh Thuận và các dân tộc sử dụng lịch Saka. Mục đích lễ là để tạ ơn Y àng, thần linh đã cho mình sáng cái đầu, mạnh đôi chân, khỏe đôi tay làm ra thật nhiều lúa gạo, của cải, làm ra cái ăn, cái mặc, đồng thời tống tiễn những điều xấu của năm cũ đi và chào đón một năm mới, một vụ mùa mới bội thu.
Nghi lễ mở cửa tháp Lễ hội Ka tê Lễ Chabun Lễ Suk yương ( kinh hội ).
Ka tê là lễ hội mang đậm tính dân gian lớn nhất của người Chăm Bàlamôn được tổ chức hàng năm vào đầu tháng 7 Chăm lịch. Lễ hội Ka tê được coi là lễ cúng nam thần ( tháng 7 Chăm lịch ( nam thất ) – cúng cha – nam thần ) và sau đó 2 tháng ( tháng 9 Chăm lịch – ( nữ cửu ) là lễ Chabul, được coi là lễ cúng mẹ - nữ thần ). Thời gian lễ hội Ka tê từ tháp đến palei kéo dài từ 1 đến 15 tháng 7 Chăm lịch. Đọc thêm : Phan Quốc Anh (1999), “ Lễ hội Katê của người Chăm ở Ninh Thuận ”, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 05 (179).- Tr. 80-81.
Có nguồn gốc là lễ tháng chay Ramadan của người Islam ( tháng 9 Hồi lịch ). Tuy nhiên, là cộng đồng người Chăm đã bản địa hóa Islam, lễ Ramưvan của cộng đồng Chăm Bàni ở Ninh Thuận có những nét riêng như có lễ tảo mộ, lễ cúng gia tiên v.v...
Lễ hội Ramưvan của người Chăm Bàni ở tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận gồm hai phần : Cúng tổ tiên - Pambăng Muk Kei ở các gia đình và Tháng Chay tịnh ramưwanl trong thánh đường. Phần I: Cúng tổ tiên ( Pambăng Muk Kei ). Lễ Cúng tổ tiên gồm có 3 lễ : Lễ tảo mộ ( kabur rak ), Lễ cúng tạm ( da -a laba ) và Lễ cúng chính thức ( pambăng muk kei ).
Lễ Tảo mộ (nao ghur): Người Chăm Bàni khi chết đi được chôn trong nghĩa địa gọi là Kaburrak. Kaburrak là những ngôi mộ, mỗi dòng tộc được địa phương phân cho một khoảng đất trong nghĩa địa để chôn cất người thân khi qua đời. Lễ tảo mộ được thực hiện vào thời gian trước tháng chay Ramưvan (xem phụ lục ảnh 5.7 và 5.9).
Trong tháng này, các vị Po Acar cấm mình trong thánh đường, để thực hiện 5 lần thánh lễ trong một ngày đêm và chỉ được ăn 2 lần trong ngày do gia đình của họ đội lên trên những mâm chân cao ( Salaw takai ) vào những thời gian khi không còn ánh nắng mặt trời, nên trong dân gian gọi tháng này là Balan ơk ( tháng nhịn ăn ).
Lễ Muk trun ( Bà giáng trần ) tổ chức vào đêm thứ 15, sau Thánh lễ, Lễ Oâng trun (Oâng giáng trần) tổ chức vào đêm thứ 20, sau Thánh lễ, Lễ Tuh brah (cúng gạo), tổ chức vào ngày thứ 27, bà con mang gạo đến cúng với ý nghĩa dâng gạo cho thân nhân quá cố. Lễ Talaih (lễ kết thúc Ramưvan), tổ chức vào sáng ngày mùng 1 tháng 10 Hồi lịch, nhằm cảm tạ Po Awloah (Alah) Lễ Suk yương (kinh hội). Đây là lễ của người Chăm Bàni, được tổ chức 3 năm 1 lần, luân phiên tại các thánh đường trong ngày thứ sáu.
Lễ Ashoura ( tạ ơn ) Thời gian lễ : 1 ngày, vào ngày 10 tháng Muharam, Hồi lịch. Trong ngày này, Islam khuyên tín đồ tránh làm những việc không tốt và nên ( không bắt buộc ) thực hiện 12 điều : Hành lễ, ăn chay, bố thí, tắm rửa sạch sẽ, viếng thăm những bậc thông hiểu giáo lý, thăm viếng người bệnh là đồng đạo, thực hành tốt việc đạo, viếng trẻ mồ côi, rộng lượng trong gia đình, cắt móng tay, móng chân, tóc, râu, thoa mắt, đọc kinh coran, thăm viếng bà con.
Thời gian lễ : 1 ngày và ngày 27 tháng Safar lịch Chăm. Người Chăm tin rằng vào thời gian này, Thượng Đế giáng những tai họa xuống trần gian, nên họ phải cầu xin Thượng Đế ban cho họ sự bình an. Trong lễ này, tín đồ tập trung tại thánh đường để đọc kinh Cô ran cầu cho những người thân và bản thân bình an, tai qua nạn khỏi, gặp nhiều may mắn. Cũng trong ngày nay, mọi người đi bố thí.
Sinh nhật Muhammed vào ngày 12 tháng R.Wal ( tháng 3 lịch Islam). Muhammed là thiên sứ của Alah. Lễ này thường được tổ chức trọng thể có tính cộng đồng với sự tham gia của đông đảo tín đồ và khách mời. Đây cũng là một trong những ngày hội quan trọng của người Chăm ở Nam Bộ. Sau buổi lễ, người Chăm cùng nhau sức dầu thơm như để thụ hưởng phúc lộc của Thượng Đế. Sau đó tín đồ về nơi mình cư trú tổ chức lễ riêng tại tư gia.
Vào năm 27 tuổi, chỉ trong một đêm, Muhammed đã cưỡi con Miraj mình ngựa đầu người, có cánh ( là một thiên thần ) từ thánh đường Al- Haram tại thánh địa Mecca đến thánh đường Al- Aqsa ở Jerusalem ( theo truyền thuyết, Mohamed vượt qua 7 tầng trời ) để nhận những điều mặc khải từ Allah, quy định mỗi tín đồ Islam phải thực hành 5 lần lễ trong một ngày.
Thời gian lễ : vào ngày 15 tháng Sha’ban Hồi lịch. Vào đêm lễ, tín đồ đọc bài Yasim trong kinh Cô ran cầu xin Alah hỉ xả cho mọi tội lỗi. Theo quan niệm, đêm Nisfu là đêm cuối cùng của một năm 2 vị thiên thần ở hai vai kết thúc một chu kỳ làm việc. Tín đồ làm lễ xin Alah tha thứ cho những lỗi lầm mà mình đã phạm phải trong năm qua. Lễ này được tổ chức tại thánh đường và kết thúc lễ là một bữa ăn tập thể.
Thời gian lễ : Ngày 27 tháng Ramadan Hồi lịch Theo quan niệm, đây là đêm Alah ban ( khải thị ) kinh Cô ran mà Muhammed chính là người đã nhận và truyền thông điệp của Alah xuống nhân gian. Đêm lễ, tín đồ thức suốt đêm tại thánh đường để nguyện cầu Alah ban cho những điều tốt lành.
Thời gian nhịn chay trong thời gian tháng lễ Ramadan là từ trước khi mặt trời mọc đến khi mặt trời lặn. Nhịn chay là không được ăn, uống, hút. Mục đích nhịn chay là để tín đồ thấu hiểu được “ nỗi khổ ” của sự đói, khát, chế ngự những ham muốn cá nhân. Ngày làm lễ là ngày cuối cùng của tháng chay. Đêm xả chay là đêm vui vẻ nhất, còn được gọi là “ tết trong ngày ”. Từ buổi trưa, phụ nữ đã chuẩn bị thức ăn, thức uống để đêm đem đến thánh đường để chia sẻ cộng đồng.
Thời gian lễ : 3 ngày, vào ngày 10 tháng Zulhijjah Hồi lịch. Giáo luật quy định mỗi tín đồ trong đời cố gắng một lần hành hương đến được thánh địa Mecca sẽ trở thành Hadji. Tuy nhiên, ngày trước của ngày đến thánh địa mới là ngày chính ( ngày Arafat). Hàng năm, người Chăm Islam tổ chức trọng thể lễ này.
Chăm Bà la môn : Ka tê, Rija Nưgar Chăm Bà ni : Ramưvan Chăm Islam: Ramadan Chăm H’roi : Lễ đổ đầu Đọc : Nói về “ tết ” của các dân tộc phía nam : Lịch Saka : Rija Nư Gar, Chonchonam thmay, Song Kran, Tháng ba Tây nguyên
1. Hãy trình bày về tín ngưỡng bản địa của người Chăm 2. Hãy khái quát về tôn giáo của người Chăm ở Việt Nam. 3. Hãy trình bày về tôn giáo Bàlamôn của người Chăm 4. Đặc điểm tôn giáo Bàni của người Chăm. 5. Hãy trình bày về tôn giáo Islam trong cộng đồng người Chăm ở Nam bộ. 6. Hãy trình bày lễ hội Ka tê của người Chăm Bàlamôn.
