Ү й с індер
Үйсін мемлекеті Қазақстан аумағында б.з.д. ІІ – ҮІ ғасырларда өмір сүрген байырғы мемлекеттердің бірі. Астанасы Ыстықкөл жағалауындағы Чигучэн қаласы болды.
Н егізгі территориясы Қазақстанның Жетісу өлкесі Шекаралары батысында Шу мен Талас өзені, шығысында Тянь-Шаньның шығыс атырауларына, солтүстігінде Балқаш көліне, оңтүстігінде Ыстық көлге дейінгі аумақты алып жатты. Үйсін мемлекеті батысында қаңлылармен, шығысында ғұндармен, ал оңтүстігінде Ферғанамен шектесіп жатты.
А станасы Чигу-Чэн (Қызыл аңғар ) қаласы болған. Ол Ыстық көлдің жағасында орналасқан.
Мемлекеттің ең жоғарғы билеушісі Г уньмо (күнби) Үйсіндердің 120 мың түтіні, 630 мың адамы, 188 мың 800 әскері болған.
Бейіттердің қазылуында, жобалануында, қару-жарақ, сәндік бұйымдар мен тұрмыстық заттардың түрлерінде, жасалуында ерекшеліктер болған. Мал, егін шарушылығымен қатар қолөнер, үй кәсіпшілігі өркендеген. Қыштан ыдыс-аяқ, құмыра жасау ісі өріс алды. Өндеу кәсібі дамыған. Темір мен қоладан еңбек құралдары, қару-жарақ, сәндік бұйымдар, алтын мен күмістен алқа, сырға, түрлі әшекейлі заттар жасаған.. Тоқыма кәсібі, тері илеу, тас қашау, сүйек өңдеу өнері дамыған.
Үйсіндердің салт-д ə стүрі Ертедегі үйсіндердің түсінігінше, өлген адам тіріледі деп сенген. Адамды жерлегенде оған о дүниеде керек болады-ау деген заттардың б ə рін қосып көмген. Тірі кезінде пайдаланып жүрген заттардың б ə рін қоса көмген. Тамақ ішетін ыдыс-аяқтар, тұрмысқа қажетті басқа да бұйымдар жиі кездеседі. Ер адамдардың жанына сауыт-саймандар, қару-жарағы : садақ, жебелер, қанжар, найза, қамшы, пышақ секілді заттар қойылған.
Діни нанымдары Табылған заттары мен ə шекейлері, қару-жарағы жоғарғы көркемдігімен қатар үйсіндердің діни ұғымын, өмірге көзқарасын да көрсетеді. Диадемадағы жапырақтар ə лемді тіршілік ағашының көзі, өмір н ə рі, жан беруші ə йел бейнесі болып табылады. Бұл ағаш жер ортасындағы тау шыңына өсіп, дүниенің төрт бұрышын ж ə не ə лемнің үш бөлігін: тамыры тереңге кететін жер астын - о дүниені адамдар мен жан-жануарлар өмір сүретін жер үстін- бұл дүниені құдайлар мен құстар мекені - аспан ə лемін жалғастырып тұр.
Шаруашылығы Үйсін бірлестігінің халқы жартылай көшпелі ел болған. Мал бағып, жер өңдеуді кәсіп еткен. Ежелгі үйсіндер б.з.б. 1 ғасырда, әсіресе б.з. 3-5 ғасырда егіншілікпен, бау-бақша, жеміс-жидек өсірумен шұғылданып, отырықшылыққа үйрене бастаған. негізгі шаруашылығы - жартылай көшпелі мал шаруашылығы болды. Жетісудың жайлы табиғаты оларға көп мал ұстауға мүмкіндік берді. Үйсіндер қой, жылқы, сиыр, қос өркешті түйе, ешкі ұстаған. Көп өсіргені жылқы мен қой болды суармалы егіншілікпен де, т ə лімді егіншілікпен де айналысқан. Д ə нді дақылдардан арпа, тары өсірген. Олардың егіншілікпен айналысқандығын қазба жұмысы кезінде тас кетпендер, орақтар мен д ə нүккіштер табылуы д ə лелдей түседі. Үйсіндер егіс алқабын өзен бойларына салған.
