REJA 1. Autizm sindromli bolalar rivojlanishining o‘ziga xos tomonlari 2. Autistik bolalarning stereotiplari va o'yinlari. Tayanch so‘zlar : autistik soha buzilishi, sindrom, simptom, muloqot, munosabat, nutq motorikasi, imo-ishora, sensor, ikkilamchi fenomenlar
Autistik kasalliklarning psixologik va pedagogik xususiyatlari shaxslar aqliy rivojlanishning boshqa turlari bilan taqqoslaganda murakkab, xilma-xil va g'ayrioddiydir. EBA sindromining asosiy belgilari uch turdagi simptomlar jamlanmasidan iborat bo’lib, bu autistik kechinmalar ; stereotipik va bir xil, takrorlanuvchi xatti-harakatlar ; nutq rivojlanishining turli xil buzilishlari bilan namoyon bo’ladi.
autistik bola nigohini suhbatdoshi yuziga, boshqalarning yuzidagi tafsilotlariga qaratmaydi, agar suhbatdosh u bilan to'g'ridan-to'g'ri visual kontakt o’rnatmoqchi bo’lsa, bu unga yoqmaydi ; autizmli bola tabassum qiladi, ammo bu tabassum hech kimga qaratilmagan va quvonch hamda iliq munosabatni bildirmaydi ; autistik bola atrofdagilarga nisbatan befarqligi bilan ajralib turadi, bola kimgadir borishni va juda uzoq vaqt aravada, beshikda, manejda bo’lishni xohlamaydi. Bola yaqinlarini ko'rganda u odamlarni taniydi, lekin ularga nisbatan iliq munosabatlarini ko’rsata olmaydi ; autizmli bola erkalashga befarq, ba'zida esa u faqat bunga toqat qiladi va agar yoqimli his- tuyg'ularni qabul qilsa, u tezda silab-siypashni ( erkalashni ) to'xtatadi ; noqulay shart-sharoitlarga nisbatan keskin munosabat bildiradilar : yoki umuman qabul qila olmaydi, yoki befarqlik ; autistik bola boshqa odamlar bilan aloqa qilishni xohlamaydi, aloqa o'rnatishdan qochadi va ba'zida ular aloqalarida juda tez to'xtatadi, teri taktil aloqalarga befarq va beparvolar.
1. AUTIZM Odamning yuziga qaramaydi, visual kontaktdan qochadi (" ko’zni olib qochish ", " o'tib ", harakatsiz, qo'rquv nigohi ), visual kontaktga kirishmaydi. Jonlanish kompleksining buzilishi. Yaqinlariga munosabat o'zgaradi. Yangi odamga bo'lgan munosabat tashvish, qo'rquv, tajovuzkorlik yoki e'tiborsizlikning kabi o’ziga xos xususiyatlarda namoyon bo'ladi. Tengdoshlar bilan aloqa buzilishi mavjud bo'lib, ular passiv yoki faol e'tiborsizlikda namoyon bo'ladi. Jismoniy aloqaga ( yoqtirmaslik, gipersensitivlik ), og'zaki munosabatlarda, murojaat qilish bo'lgan munosabatlarda buzilishlar kuzatiladi.Yolg'izlikka nisbatan murosasizlik hamda uni afzal ko’rish ham qayd etiladi. Sevimli diqqat ob'ektining noodatiyligi ( yorqin nuqta, kiyim-kechak detallari, devor qog'ozi bezaklari va boshqalar ), jonli va jonsiz o'rtasidagi farq buzilgan bilan tavsiflanadi.
2. QO'RQUV Yolg'izlikdan, balandlikdan, begonalardan, hayvonlardan, qorong'ulikdan, maishiy shovqinlardan, yorqinlikdan qo’rquv kuzatiladi. Noqulay muhitda qo'rquvga bo’lga e’tibori oshib ketadi. 3. "SHAXSIYAT HODISASI" Ushbu hodisa quyidagicha : bolaning ovqatlanishidagi qiyinchiliklar, atrof-muhitning doimiy vaziyatlarga o’ta rioya qilish, vaziyatni o'zgarishidagi patologik reaktsiyalarda namoyon bo’ladi. 4. O'Z-O'ZINI HIMOYA QILISH TUYG'USINING BUZILISHI Autizm sindromli bolalarda " chegara " hissining yo'qligi kuzatilib, ular hayoti va sog’lig’I uchun xavfli xatti-harakatlani bajarishi mumkin. Masalan, balandlikdan sakrash, ko’chaga qochib ketish ( bunda bola uyga qaytish manzilini bilmasdan turib ). bunday bolalar avval o’rgangan salbiy tajribalarini ( kuyish, ko'karishlar, himoya tajovuzining salbiy tajribasi ) keyinchalik amalda qo’llay olmaydilar.
5. STEREOTIPLAR Motor ( tebranish, monoton burilishlar ), hissiy ( stereotipik vizual, tovush sezgilari ), nutq ( exolaliya, fraza va iboralar, tovushlarga streotipik taqlid qilish, so'zlar, iboralar bilan stereotipik manipulyatsiya ), xulq-atvor ( rejimga rioya qilish marosimi, oziq-ovqat, kiyim-kechak, yo’nalish va boshqalar ) buzilishlar. 6. NUTQNING XUSUSIYATLARI Nutqning impressiv va ekspressiv tomonlari buzilgan bo’ladi. Bolalarda gugulash va guvurlashning yo'qligi. Exolalik xarakterga ega bo'lgan birinchi so'zlarning paydo bo'lishining kechikishi yoki oldinga siljishi xarakterlidir. 7. KOGNITIV FAOLIYAT VA AQLNING XUSUSIYATLARI ( kechikish, qisman tezlashuv, parchalanish ).
8. O'YIN XUSUSIYATLARI ( o'yinning yo'qligi, elementar manipulyatsiya bosqichida kechikish ). O'yin avtodialoglari, jonsiz narsalarga doimiy hayvonlarga aylanishi bilan fantaziyali - o'yinlari qayd etiladi. 9. HAYOTIY FUNKTSIYALAR VA AFFEKTIV SOHANING XUSUSIYATLARI ( gipo-qo'zg'alish, giper-qo'zg'alish ). 10. IDROKNING XUSUSIYATLARI ( vizual, eshitish, teginish, ta'm, hid bilish proprioseptiv idrokning buzilishi ). 11. HARAKATLANISH XUSUSIYATLARI ( harakatlarining sekinlashuvi va o’ta qo'zg'aluvchanligi )
12. PATOLOGIK HOXISH-ISTAKLAR ( tajovuz, o'z-o'ziga tajovuz ). 13. IJTIMOIY XULQ-ATVOR KO'NIKMALARINING XUSUSIYATLARI ( o'z-o'ziga xizmat ko'rsatish, ozoda bo'lish ko'nikmalarini shakllantirishning kechikishi ). 14. MIYA-ORGANIK BELGILAR ( psixofarmakologik dorilarni qo'llashda yon ta'siri va paradoksal reaktsiyalar konvulsiv tutilishlar, kompensatsiyalangan gidrosefaliya, tanasidagi organik displaziya, zo'ravonlik ). 15. SOMATIK KASALLIKLAR ( allergik kasalliklarga moyillik, infektsiyalar uchun tarkibiy qismlar, dorilarga allergik reaktsiyalar.
Harakatlarning monoton, ma'nosiz takrorlanishi xarakterlidir. Autistik bolalar o'yinchoqlardan maqsadga muvofiq foydalanmaydilar. Ular suv quyishadi, qum quyishadi, lekin odatdagi bolalar o'yinlarini o'ynashmaydi. Maktabgacha yoshda ota-onalarning e'tiborini bolalarning " g'alati " qiziqishlari jalb qiladi ( yo'l belgilari, telefon raqamlari, har xil belgilar, xorijiy tillardagi so'zlarga bo'lgan ishtiyoq ). Autistik bolalarning patologik xayollari yorqinligi, obrazliligi oshishi bilan ajralib turadi. Ko'pincha xayollarning mazmuni tajovuzkor xarakterga ega bo'ladi. Bolalar har kuni soatlab va uzoq vaqt davomida o't qo'yish, o'liklar va boshqalar haqida turli xil hikoyalarni aytib berishlari mumkin.
