Kirish. Muzliklar haqida umumiy malumot 1.bob.Muzliklar va ularning tabiiy sharoitlari 1.1.Muz qoplash turlari 1.2.Iqlimi 1.3. Ona jinsi ( Flyuvioglyatsial yotqiziqlar ) 2.bob.Muzliklar va ularning geolagik ishi 2.1.Muzliklar va ularning turlari 2.1. Muzliklarning geolagik ishi Xulosa
Muzlik yillab, asrlab qor yigʻilishi uning ablatsiyasidan (erish va sublimatsiya ) oshib ketgan yerlarda shakllanadigan doimiy katta muz jismidir. Muzlik yuzasi kamida 0.1 km², qalinligi esa 50 m boʻladi, u bunday vazn ostida asta-sekin deformatsiyalanadi va oqadi, unda darz va teshiklar paydo boʻladi. Muzlik oqishi natijasida kar va morenalar yuzaga keladi. Muzliklar quruqlikda vujudga keladi, suv havzalaridagi katta muz boʻlaklari esa dengiz muzi deyiladi. Muzliklarni oʻrganuvchi fan sohasi glatsiologiya deyiladi. Muzliklar global kriosfera uchun muhimdir.
Muzlik — sharoit qulay joylarda qor toʻplanishidan hosil boʻlib, qiya tomonga siljib turuvchi muz massasi. Qor chegarasidan yuqorida relyefning botiq joyida toʻplanadigan qorning zichlanishidan vujudga keladi. Yer yuzasida hozirgi vaqgdagi M.lar maydoni 16,1 mln. km² dan ortiq (qarang Muzliklar ). M.lar joylashgan oʻrni va shakliga koʻra togʻ M. va tekislik M.ga boʻlinadi. M. ni-shab tomonga surilib turadi. 1 ° qiyalikda yerda M. siljishi uchun kalinligi 55–60 m boʻlishi kerak. 45° qiyalikda 1,5–2 m kalinlikdagi muz siljiydi. M.ning siljish tezligi muz temperaturasiga, joyning qiyaligiga va muz qalinligiga bogʻliq.
M. kuniga bir necha mm dan 2–3 m gacha siljishi mumkin. Togʻ muzliklari daryolarni suv bilan toʻyintiruvchi manbadir. Baʼzan siljib borib, vodiylarni toʻsib qoʻyadi va suv toshqinlariga sabab boʻladi. [1] Yer sayyorasidagi muzliklarning 99% i qutb mintaqalarida yotadi, biroq muzliklarni har qitʼadagi togʻlarda va baʼzi baland orollarda ham uchratish mumkin. 35° shimoliy va 35°S janubiy kengliklar orasida muzliklarni faqat Himoloy, And, Sharqiy Afrikadagi baʼzi baland togʻlar, Meksika, Yangi Gvineya va Eronda topish mumkin.
Muzliklar Yerdagi eng katta chuchuk suv zahiralaridir, ulardagi suv dunyo aholisining uchdan bir qismiga yetadi. [3] Aksariyat muzliklar suvni bir fasl davomida saqlab, boshqa faslda erib chiqaradi, bu erigan suv oʻsimlik va hayvon dunyosi uchun kerakli suv manbaidir. Muzliklar yogʻin, harorat va bulut qatlami kabi uzoq vaqtli iqlim oʻzgarishlariga sezgir boʻlib, iqlim oʻzgarishidan xabardor etadi va dengiz sathi oʻzgarishiga hissa qoʻshadi.
Muzliklar — siljib turadigan tabiiy muz toʻplamlari. Bir sutkada bir necha sm dan oʻnlab m gacha siljiydi. M. koʻp yillar davomida toʻplangan krrlardan paydo boʻladi. Qutb oʻlkalarida (Antarktida, Grenlandiya va shim. orollarda) kalinligi 2 –3 km ga yetadigan muz qatlamlari hosil boʻladi. M. morfologik jihatdan 3 turga: yer usti muzligi, togʻ muzligi va qirgʻokdagi dengizga tomon yastanib yotgan shelf turidagi muzlikka boʻlinadi. Togʻ muzligining yiriklari: Alyaskadagi Bering (170 km), Pomirdagi Fedchenko (77 km), Qoraqurumdagi Siachen (75 km) va boshqa Eng yirik togʻ muzligi Oʻrta Osiyo togʻlarida.
Yer yuzidagi M.ning umumiy maydoni 16,1 mln. km² dan koʻproq ( quruklikning taxminan 11%), hajmi taxminan 30 mln. km 3. Shundan 15 mln. km² kugb muzligi hisoblanadi. Tyanshanda 8622 km², Pomirda 8400 km², Kata Kavkazda 1430 km², Frans-Iosif yerida 13735 km², Novaya Zemlyada 22423 km². Severnaya Zemlyada 12472 km², Kamchatkada 866 km², Oltoyda 800 km² dan koʻproq muzlik bor.M. koʻrinishi va xususiyatlari jixatidan ham boʻlinadi. Mas, ostki qavati qattiq muzdan iborat firn muzligi, soʻngan vulkan kraterlarida joylashgan kaldera muzligi, yuqori qismiga qor toʻplanadigan havza, quyi qismi muzlik tilidan iborat vodiy muzligi va X..K.
M.ning baʼzi xossalari boshqa moddalar xossalaridan keskin farq qiladi: bu esa tabiat jarayonlarida muhim rol oʻynaydi. M. suvga nisbatan yengil boʻlganidan suv yuzidagi M.lar daryolarni va boshqa suv havzalarini tubigacha muzlab qolishdan saqlaydi. M. (0,45) va xususan qorning (0,95) yorugʻlikni qaytarish xossasi katta boʻlganidan M. va qor bilan qoplangan hudud (har ikkala yarim shardagi yuqori va oʻrta kengliklarda yiliga oʻrta hisobda 72 mln. km² maydonni M. va qor qoplab yotadi) quyoshdan meʼyordagidan 65% kam issik,lik oladi va yer shari yuzasini sovitib turadigan kuchli manba hisoblanadi: hozirgi iqlim zonalari koʻp jihatdan ana shu manbaga bogʻliq.
Atmosfera, suv ichi va ustidagi, yer yuzasidagi va Yer poʻstidagi M. oʻsimlik hamda hayvonlarning yashash sharoiti va xayot faoliyatiga taʼsir qiladi. M. bir qancha tabiiy ofatlarni keltirib chiqaradi (uchuvchi apparatlar, kemalar, inshootlar, temir yoʻl va tuproqning muzlashi, doʻl urish, qor boʻronlari, qor bosishi, dare oʻzaniga muz tiqilib qolib toshqin boʻlishi, ekinlarni sovuq urishi va h.k.). Bunday zararli hodisalarni oldindan aytib berish, ularga qarshi kurashish va M.dan turli maqsadlarda foydalanish (dalalarda qorni tutib qolish, muzdan kechuvlar, izotermik omborxonalar yasash, omborlarning yuzini qoplash va h.k.), gidrometeorologik va muhandisliktexnik bilimlarning, maxsus xizmatlar (muz razvedkasi, qor koʻchkilarini koʻchirish, doʻlga qarshi kurash ishlari)ning vazifasidir.
Sport musobaqalari oʻtkazish maqsadida sunʼiy yaxmalaklar ishlanadi. Tabiiy M.dan oziq-ovqat mahsulotlarini, biologik va tibbiy preparatlarini saklash hamda muzlatishda foydalaniladi.M.larning yigʻindisi Yerning uzlukli poʻsti — kriosferani xrsil qiladi, ularning eng koʻp soni muzliklar shaklida mavjud. M.ni oʻrganish bilan glyasiologiya, geokriologiya, qisman gidrologiya, meteorologiya va iqlimshunoslik fanlari shu-gʻullanadi.
Muz kristall qattiq holatdagi suvdir. Tarkibidagi havo miqdoriga qarab qarab shaffof yoki oqish-koʻkish boʻlishi mumkin. Normal atmosfera bosimida suyuq suv muz fazasiga 0 °C (273.15 °K, 32 °F ) haroratda oʻtadi. Baʼzan suv gaz holatdan toʻgʻridan-toʻgʻri muzga aylanishi mumkin ( qirov ).
Muz qoplash turlari. Ye r sharidagi barcha muzliklarniig 99,5% qutblarga va qutb yaqinidagi o’lkalarga (materik qoplama muzligi), faqat 0,5% o’rtacha va tropik mintaqalardagi baland tog’li hududlarga to’g’ri keladi. Yer yuzasidagi barcha muzliklar shakliga va harakatning xarakteriga ko’ra uchta guruhga bo’linadi. Bular - materik muzliklari yoki qoplama muzliklar, tog’ muzliklari hamda vodiy muzliklaridir.
Materik muzliklari - qutb o’lkalarida tarqalgan bo’lib, ular tog’larni ham, tekislik va pasttekisliklarni ham yoppasiga qoplab yotadi. Bunga sabab qutblarda va qutb atrofidagi joylarda haroratning yil bo’yi juda past bo’lishidir. Antarktikani va Grenlandiyani qoplab yotgan muz qalqoni bunga misoldir Vodiy muzliklari – tog’ tizmalari orolig’idagi vodiylarni egallab, tog’lardagi eng katta muzliklarni vujudga keltiradi. Ular daryo vodiylarining yuqori qismlarida joylashadi. Vodiy muzliklari oddiy ( al ь p tipida) va murakkab yoki sertarmoq, (Himolay tipida) bo’ladi. Oddiy vodiy muzliklari bitta yaxlit muzlik oqimidan iboratdir (153-rasm). Ba’zan bir qancha muzliklar bir - biriga qo’shilib sertarmoq yoki daraxtsimon muzliklarni tashkil etadi. Bunda ikkita tog’ tizmasi orasidagi asosiy muzlikka har ikki yondan kichik muzliklar kelib qo’shiladi.
Sertarmoq tog’ muzliklariga dunyodagi eng katta vodiy muzliklaridan Qoraqar tog’ligidagi Siachen muzligi (uzunligi 75 km ), Pomir tog’idagi Fedchenko muzligi (98 km ), Tiyon-SHon tog’laridagi Inilchik muzligi (uzunligi - 80 km ) misol bo’laoladi. Ba’zan vodiy muzliklarining bir qismi pastga tushib keladi. Tog’ muzliklari Yer yuzida muz bilan qoplangan barcha hududning salkam 2% ni egallaydi. Tog’ tepalarining yassilanib qolgan joylarida paydo bo’ladigan muzliklar o’ziga xos tog’ muzligini tashkil etadi.
Flyuvioglyatsial yotqiziqlar (lot. fl uvius — dare, oqim va glacies — muz) — erigan muzlik suvlar oqimi yotqiziklari. Flyuvioglyatsial yotqiziqlar 2 tipga: muz oldi va muz ichidagilarga boʻlinadi. Muz oldi Flyuvioglyatsial yotqiziqlar muzlikning eng chekkasida erigan suvlarda hosil boʻladi.
Muz oldi Flyuvioglyatsial yotqiziqlar muzlikning eng chekkasida erigan suvlarda hosil boʻladi. Ular uchun muzlikning chekkasidan uzoklashgan sari yirik shagʻallar va valun kumlarining mayda donali qiya qatlamli qumlar bilan almashinuvi xosdir.
Muz ichidagi Flyuvioglyatsial yotqiziqlar muz osti tonnellarida, oʻpqonlarda va muzning erigan qatlamlarida joylashadi. Kesimda gʻoʻlatosh yotqiziklarining toʻplami, shagʻallar va mayda shagʻallar, turli oʻlchamdagi qumlar almashinuvi, tuzilishining turlitumanligi bilan ajralib turadi.
2.1.Muzliklar va ularning turlari Musbat muvozanatli qismda qor qoplami vaqt o’tishi bilan firn (qotgan qor) ga aylanadi. Bu hodisaga sabab qorning yuqori qatlamlarini uning pastki qismiga ko’rtsatgan bosimidir. Shu bilan bir qatorda qor qoplamining yuqori qismida erigan qor suvlarining, uning pastki qismiga o’tishi va u yerda muzlashi ham frinlashuvga sabab bo’ladi. Firnning zichlashishi esa gletcher muzligining hosil bo’lishiga olib keladi. Zichligi 0,90g/sm. Uning yanada zichlashishi esa haqiqiy muzlikni hosil qiladi. Ma‘lum sharoitlarda muzlik elastiklik xususiyatiga ega bo’ladi, u qancha katta bosim ostida bo’lsa va harorati qancha yaqin bo’lsa, uning elastikligi shuncha katta bo’ladi.
Muzliklar doimiy harakatda bo’ladi. Harakat yonbag’ir nishabligi va muzlik qoplami qalinligiga bog’liq. Nisbatan yuqori haroratlarda ham tezlik ortadi. Eng katta tezlik (10-40 m / kun) Grenlandiya muzliklarida o’lchangan. Muzlik qatlamlardan iborat bo’ladi, chunki doimiy ravishda toyinib turadi. Ular bir-biridan zichligi rangi bilan ajralib turadi va me‘yordagi atmosfera bosimi (700mm) da 0 s haroratda eriydi. Bosim 1 atmosferaga ortishi bilan erish harorati 0,0073 s ga pasayadi. Shuning uchun muzlik suvlari hisobiga toyinuvchi daryolarda doim suv oqib turadi.
Muzliklarning hosil bo’lishi iqlim va rel‘ef xususiyatlaribilan bevosita bog’liq. Qorning to’planishiga tog’ rel‘efi uchun xarakterli bo’lgan ko’tarilgan yuzalar bilan chegaralangan, nisbatan tekis maydonchalarning mavjudligi yaxshi sharoit yaratadi. Muzlik xarakatga kelib qor chizig’ini kesib o’tadi va manfiy muvazanatli qismiga kiradi. U yerda erish boshlanadi, demak har qanday muzlikda quyidagi ikki harakterli qism mavjud bo’ladi. Toyinish qismi bilan sarf bo’lish qismi o’rtasidagi chegara firn chizig’i deb ataladi.
2.2.Muzliklar va ularning geolagik ishi Muzliklarning toģ jinslarini yemirish hodisasi ekzaratsiya ( lotincha – haydayman ) deb ataladi. Ekzaratsiyani muz erozyasi ham deb atashadi. Toģ vodiylaridan yoki materik qiyaligidan pastga tomon harakatlanganda muzlikning qanday yemirishkuchiga ega ekanligini tushinish qiyin emas,albatta. Muzlik atrofidagi haroratning keskin òzgarishining, chunonchi kunduzi isb, kechasi sovib ketishi natijasida toģ jinslari yemiriladi. Bu jarayon sovuqdan nurash deb ataladi. Muz ustidagi suv muz yoriqlaridan otib Uning ichiga tushib muzlaydi muz hajmi kengayadi va muz ostidagi tup jinslar yemiladi. Bu muz osti nurash deb ataladi. Muzlik massasing bosimi ( bir kub.m.muz-920 kg) ham juda katta yemirish ishlarini bajaradi. U hudi omochga ohshab yerni haydaganday oyib ketadi.
Toģ jinslarini tegirmondan chiqan undek maydalab uyboradi. Muz hosil qilgan vodiy trog deb ataladi. Troklarning silliq, qattiq, qavariq shakli rigel deb, botiq, shakli esa haydash vannasi deb yuritiladi. Ularda kopincha kòllar vujudga keladi. Muzlik harakati natijasida yigilgan yotqiziqlar marenalar deb ataladi. Bu yotqiziqlar saralanmagan bòlib, ular tarkibda gildan tortib katta hajomli jinslagacha bòladi. Firin havzasidagi firing usti doim toza va oppoq ; uning ustiga yon atrofidagi qoyalardan toshlar tòkilib tursada, yangitdan yoģayotgan qor uni qoplab qoladi. Muzliklar boahlanishida ancha toza boladilar, ammo keyinchalik ularning ustida marenalar toplanib òzining oq ragini yoqatadi.
Baland toģ vodiylaridagi muzliklar daryolar kabi òz òzaniga ega. Muzlik òz harakati jarayoni da qirģoģini va asosini òyadi. Yani òz yòlida uchragan qattiq toģ jonslarini va qoyotoshlarni maydalab òzi bilan olib ketadi va yer yuzasida chuqurchalar hosil qiladi. Bu jarayon ekzoratsiyadeyiladi. Muzlik tasirida parchalanga toģ jinsi bolaklari muz bilan olib ketiladi va muzning tagida harakatchan kichik qatlamchani hosil qiladi. Bu harakatlanuvchi toģ jinsi bòlaklaridan tashkil topgan qatlam, muzlik buzish tasirini harakat yònalishi bòylab kuchaytiradi. Bunda harakatlanuvchi jins bòlaklari mahsuloti marenalar deb yuritiladi. Muzlik asosida harakatlanuvchi marenalar ni ostki marenalar, qirgoqlari bòylab harakatlanuvchi marenalar yon marenalar deb ataladi. Muzlik harakati vaqtida uning yuzasida toģ yon baģirlaridan uvalanib tushgan toģ jinsi bòlaklari tòdalanishi mumkun.
Bunday jins bòlaklari asta sekin tòplanishidan ustki marenalar hosil bòladi Agar ikki vodiy ikki vodiy tutashib bir vodiyga aylansa muzliklar ham qòshiladi. Qòshilgan marenalar ikki marenaning òrtasida joylashadi va òrta marenani hosil qiladi. Har bir baland toģ muzligi albatta 3 hil marenaga ega boladi ostki va ikki yon marenalar bulardan tashqari ustki va òrta marenalar ham bòloshi mumkun. Bunday marenalar harakatlanuvchi marenadir. Muzlik qor chiziģidan pastga tugandan sòng eriy boshlaydi olib kelingan marenalar òz harakatini tòhtatadi va harakatlanmaydigan marenalar yotqiziladi. Bu marenalar ohirgi, bòylama va asosiy marena turlariga bòlinadi.
Yotqizilgan marenalarning tarkibi turli tuman mahsulotlardan iborat va juda mayda donadan yirik harsanglargacha ( diometiri 2-3metr va undan ham ortiq bòlishi mumkun. Ayrim hollarda tarkibning asosiy qismi gillar tashkil etadi. Mayda shaģal yirik shaģal qisman uchraydi. Ayrim hollarda esa uning tarkibini yirik donali jins bòlaklari tashkil etadi. Gil va qumlar esa qisman uchraydi. Muzlik yotqiziqlari orasida yirik ģòlatosh toplamini yoki yakka ģòlatoshni uchratish mumkun. Marena yotqiziqlari uchun mahsulot tarkibining turli tumanligi saralanmaganligi, silliqlanmaganligi hamda qatlamlanmaganligi belgilar xosdir.
Hozirgi kunda dunyo miqyosidagi suv zahirasi sifatida muzliklarning erish natijasida hosil bòlayotgan tabiy kòllardan ham foydalanilmoqda va bu suvlar òz òzidan hosil bolayotganligi yoq. Insonlar tomonida ekologiyaning yomonlashuvi natijasida yogingarchilikning kamayganligi havo haroratining keskin tarzda isib borishi muzliklarning erishiga sabab bòlmoqda. Muzliklarning erib borishi qanchalik kopayaversa kòllar sathi ham kòtariladi. Umuman olib qaraganda kòllardagi toza suv hisoblanadi unga qancha yoyatoshlar qulamasin u òz shaffohligini yoqotmagan bunga misol qilib “ Trog kòlini “ aytish mumkun. Antropogen omil tasirida chiqarilayotgan gazlarni kamaytirib atmosferani ifloslanitirishdan tòxtashimiz lozim …
E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!
