Пулнинг келиб чиқиши ҳақида икки хил ғоя мавжуд. 1. Рационалистик ғоя. 2 Эволюцион ғоя. Рационалистик ғоянинг асосчиси Аристотель бўлиб, у пул келиб чиқишининг асосини ўзаро бир-бирига тенг қийматни Ҳаракатга келтирувчи бирор бир махсус “ қурол ”, кишилар орасида ўзаро келишув натижасида қаб у л килинган шартли бирликнинг топилиши айирбошлаш жараёнининг бўлишига олиб келган дейди.
Ўзаро товарларни алмаштиришда пул қатнашганида товарни сотиш жараёни товарни сотиб олиш жараёни сифатида юзага келган. Товарлар ўртасидаги пропорция тасодифан, масалан, сотилиши керак бўлган маҳсулотга талаб қай даражада ва унинг миқдорининг кам кўплигига боғлиқ ҳолда ўрнатилган. Кейинчадик шу товарлар ичидан умумий эквивалент ролини ўйновчи баъзи товарлар ажралиб чиқди. Жамиятнинг ривожланиши муомалага металларнинг кириб келишига олиб келади.
Ҳозирги вақтда юқоридаги ўхшаган реал пуллар ўрнига ўз қийматига эга бўлмаган қоғоз ва кредит пуллар муомалада ишлатилмоқда. Шунинг учун, қоғоз ва кредит пуллар, пул келиб чиқиши тўғрисидаги рационалистик концепциянинг тўғридан-тўғри исботи бўла олмайди. Қоғоз пуллар юзага келгунча жамият бир неча ривожланиш боскичларини босиб ўтган.
К Маркс пулни - бу товарларнинг товари деб ифодалаган ва унинг қуйидаги хусусиятларини изохлаб берган. Биринчидан, пулнинг истеъмол қийматида бошқа товарларнинг қиймати ўз ифодасини топади. Иккинчидан, пулда ифодаланадиган аниқ меҳнатнинг асосини абстракт меҳнат ташкил қилади. Учинчидан, пулда ифодаланувчи хусусий меҳнат ижтимоий меҳнат сифатида намоён бўлади.
ДЕМАК: Пул ҳам товар, лекин бошқа товарлардан фарқ қилувчи хусусиятларга эга бўлган, махсус товардир. Унинг махсус товар сифатида хусусияти шундаки, у барча товарларнинг қийматини ўзида ифода қилувчи, умумий эквивалент ҳисобланади.
Умумий эквивалент ролини узоқ йиллар давомида олтин бажариб келган бўлсада, товар хўжалигининг ва пул муомаласининг ривожланиши қоғоз пуллар, бошқа кредит воситалари, юзага келишига, кредит ва пул маблағларининг банкда бир счётдан иккинчи счётга ўтказилиши каби жараёнлар бўлишига олиб келган. Пул қандай шаклда бўлишидан қатъий назар у пул бўлиб қолади.
Юқоридаларга асосланган ҳолда пулнинг моҳиятини қуйидагича таърифлашимиз мумкин. Пул - бу махсус товар, умумий эквивалент бўлиб, абстракт меҳнат ҳаражатларини ўзида акс эттиради ва товар хўжалигидаги ижтимоий ишлаб чиқариш муносабатларини ифодалайди.
Бу таъриф пулнинг барча хусусиятларини ўзида тулик ифодалайди деб айтишимиз мумкин. биринчидан ; пулнинг бошқа товарлардан ажралиб турувчи махсус товарлиги ; иккинчидан - пул бу умумий эквивалент - ягона товар бўлиб, колган товарларнинг қийматини ўзида ифода қилиши, ( бошқа хохлаган бир товар бу хусусиятга эга бўла олмайди );
учинчидан, пулнинг эквивалент сифатида товарни яратишга кетган меҳнат ва бошқа ҳаражатларини ўзида ифода қилиши ; туртинчидан, пулнинг Ҳар бир иктасодий тизимда, товар ишлаб чиқаришда кишилар ўртасида юзага келадиган иқтисодий муносабатларини ифода қилиши ва бошқалардир.
2. Пулнинг функциялари ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги Пул асосий тўрт функцияни бажаради : 1.қиймат ўлчови функцияси, 2.Муомала воситаси функцияси, 3.Тўлов воситаси функцияси 4.Жамгарма воситаси функцияси
Пул қиймат ўлчови функцияси Пул барча товарларнинг қийматини улчайди, уларнинг бахосини аниқлашда воситачи бўлиб хизмат қилади. қиймат улчови функциясида пул, товар ишлаб чиқаришга сарфланган ижтимоий меҳнатни ифодалайди ва шу меҳнат асосида товарнинг қийматини белгилайди. Агар тарихан олиб карайдиган бўлсак бу вазифани ўз қийматига эга бўлган товар- олтин ёки олтинни ўзида ифодалайдиган пул бирликлари бажариб келган. Пулнинг қиймат ўлчови функцияси қиймат конунига асосланиб аникланади.
Муомала воситаси функцияси. Пул ёрдамида товар ўзининг пул қийматига айирбош килинади. Бу функция ёрдамида товарларни бир-бирига айирбошлаш - бартер усулига чек қуйилади. жамият ривожланишининг илк боскичларида бартер қилишлар меҳнат махсулини айирбош қилишининг ягона йули бўлган.
У нокулай бўлган мисол учун А товар эгаси, Б товарни сотиб олиш учун, нафакат Б товар ишлаб чикарувчини, балки Б товар эгасига зарур бўлган товарни ҳам топа олиши керак эди. Бу жуда кийин жараён бўлиб, юзлаб товарларни муомалага жалб килган ҳолда кўзлаган максадга эришиш мумкин бўлган.
Пулнинг муомала воситаси сифатида ишлатилиши муомала ҳаражатларининг бартер ҳаражатларига нисбатан анча паст бўлишини таъминлайди. Пулнинг муомала воситаси функцияси унинг бошқа функцияларидан ўзининг маълум хусусиятлари билан ажралиб туради. Муомала воситаси функциясининг хусусиятдари сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин :
- бу функцияни реал, накд пуллар бажаради ; - товар ва пул бир-бирига карма карши, бир траекторияга Ҳаракат қилади ; - товар ва пул Ҳаракати бир вақт да юзага келади ; - товар сотувчи ва товар сотиб олувчи ўртасидаги муносабат тугалланади ва томонлар товарга ёки пулга эга бўладилар ; - пул муомала воситаси бўлиши учун аввалом бор қиймат улчови бўлиши керак
Пулнинг тулов воситаси функцияси Чет эл иқтисодий адабиётларида томонидан чоп килинган адабиётларда пулнинг муомала воситаси функцияси унинг тулов воситаси эканлигидан далолат беради деган чалкаш хулосаларни учратиш мумкин. Лекин, биз юқорида келтирилган муомала воситаси функциясининг хусусиятлари тулов воситаси функциясига ҳам мос келади деб айта олмаймиз. Бу хусусиятлар пулнинг тулов воситаси функцияси муомала воситаси функциясидан тубдан фарқ қилишини кўрсатади.
Пулнинг тулов воситаси функцияси яна турли карз ва мажбуриятлари тулаганда : - корхона, ташкилотлар ўртасида товар ва хизматлар учун тулаганда ; - давлат бюджетига ва кредит тизимига туловларни амалга оширганда ; - фойдадан туланадиган туловлар, кредит буйича карз ва фоизларни тулаш ва бошкалар ); - ишчи хизматчиларига иш хаки тулаш ва аҳолига бошқа туловларни тулаш нафака, стипендия ва бошқалар )да;
Пул жамгарма воситаси Пулнинг бу функцияси сотиш ва сотиб олиш жараёнига зарурат бўлмаган ҳолда юзага келади. Агар товар ишлаб чикарувчи товарни сотгандан кейин узоқ вақт давомида бошқа товар сотиб олмаса пул муомала ва тулов оборотидан четлашади. Йигилган пуллар жамгарма воситаси функциясини бажаради.
Товар ишлаб чиқариш ва муомала жараёни пулни жамгаришга имконият яратади. Жамгарма икки йуналишда юзага келиши мумкин. Максадли жамгариш ёки умуман жамрариш. Шунака жамгармалар борки, аниқ бир мулжал бўлмаган ҳолда йигиб борилади, максадли ясамгармада одамлар машина, асбоб-ускуна, уй жой сотиб олиш ёки бошқа маълум максадни амалга ошириш учун маблаг жамгарадилар.
Инфляция шароитида пулни жамгариш хохлаган режани амалга оширишга имкон бермаслиги мумкин. Чунки жамгариладиган пуллар ўз кадрини бир неча марта йукотиб боради ва унга ишонч йуқолади. Бу шароитда миллий пул бирликлари муомала ва тулов воситаси, ҳамда баҳолар масштаби бўлади, лекин жамғариш воситаси бўлиб баркарор бирор чет эл валютаси муомалага киради ва пул активлари шу валюталарга алмаштирилади.
Пул назариялари - пул табиати ва пулнинг ишлаб чиқаришни шакллантиришга таъсири хакидаги назариялардир. Бу чазариялар капиталистик ишлаб чиқариш усулигача бўлган даврда вужудга келди. Капиталистик ишлаб чиқариш усули даврида, пул-товар муносабатлари хўжалик сохасининг ҳамма тармоқларини камраб олган даврдагина пул назарияси кенг таркалди.
Пул назарияда катта мувофокият козанган роя - Фридманнинг пулнинг миқдорий назарияси бўлиб, у муомаладаги пул миқдори ўзгариши билан товар баҳолари ўзгариши ўртасидаги богликликни, монетар сиёсат назарияси, яъни жамият ҳолда бўлган иқтисодий тебранишлар пул массасининг ўзгариш туфайли бўлиши, пулнинг иқтисодий самарадорликка таъсири кабиларни ёклаб чикади.
Ҳозирги замон монетаризмига бир гурух иқтисодчилар каламига мансуб “ Пулнинг миқдорий назариясига оид тадкикотлар ” (1956йил) деб номланган асар билан асос солинди. Унинг бош гояси-иқтисодий усишни бозор механизми таъминлайди, бу механизминг асосий воситаси пул ҳисобланади деган хулосадан иборат. Монетаризм пулни олкишловчи назариядир.
Пулнинг етишмай колиши иқтисодий усишини сусайтира бориб, туррунлик ҳолатини келтириб чикаради, бу эса аввал юзарок тангликка, сунгра эса чукур иқтисодий тангллика олиб келади. Бинобарин, иқтисодий цикл пул миқдорига боглик бу ўз навбатида пул эмитенти бўлган Марказий банк фаолиятига боглик Пул-кредит сиёсатини ўзгартириб тангликдан чиқиш ва иқтисодни ривожлантириш мумкин.
Монетаристлар иқтисодиётда бош масала ишлаб чиқариш ва пул массасининг тенглигиги бўлиб, шу оркали макроиқтисодий мувозанат хосил этиш мумкин деб ҳисобланадилар. М. Фридмен касса колдиги талаби миллий даромад, депозит бахо қоғозлар, товарлар бахосининг усиши ва бошқа омилларга кўрсатади ва бошқа омилларга боглик эканлигини кўрсатади
