Саха норуотун тылынан уус-уран айымньытыгар таабырын, өс хоһооно, чабырҕах, үгэ, ырыа-тойук, сэһэн (номох, үһүйээн), остуоруйа, олоҥхо киирэллэр. Кинилэр былыр сурук-бичик суох эрдэҕинэ үөскээбиттэрэ. Биир эмит талааннаах, тыл баайдаах киһи ыллаан-туойан эбэтэр остуоруйалаан, чабырҕахтаан кэбиспитин атын истибит киһи дьоҥҥо кэпсииригэр уларытан-тэлэритэн, эбэн-көҕүрэтэн, тылын-өһүн тупсаран биэрэр. Ол курдук төрүттэммит айымньы киһиттэн-киһиэхэ бэриллэн истэҕин ахсын ордук ситэн-хотон, чочуллан, уостан түспэт, умнуллубат айымньы буолан хаалар эбит.
Номох – үйэттэн үйэҕэ уос номоҕо, кэпсэлгэ сылдьар тэттик сэһэн буолар. Номох сүрүн ис хоһооно – чахчы норуотун дьонун сөҕөн, киэн туттан, ытыктаан кэпсээбиттэрэ ааттанар. Ол номох киһиттэн киһиэхэ кэпсэнэригэр өссө күүркэйэн, күүһүрэн, киэргэтиллэн кэпсэниэн сөп. Холобур, « ойуулаабыт киһилэрэ олоҥхо бухатыырыгар майгыннаах » диэн киһини ойуулууллар. Номох олоххо чахчы буолбут түгэнтэн ылыллан кэпсэнэр.
Сэһэн Ардьакыап саха норуотун историятыгар үйэлэргэ киирбит киһи. Ол кини муударай өйүн, дириҥ толкуйун, хорсун санаатын кытта ситимнээх. Сэһэн Ардьакыап диэн кимий ? 01
Сэһэн Ардьакыап XVIII-XIX үйэлэр кирбиилэригэр олорон ааспыт. Бороҕон улууһун кулубата этэ. Тумул нэһилиэгэр кини төрөөбүт сирэ Собоһут Аартыга диэн аатынан биллэрэ. Ийэтэ оҕотун төрөтөн баран ыалдьан өлбүт, оттон аҕата Собоһут оҕонньор соҕотох уолун Сэһэн диэн ааттаабыт. Уол тулаайах хаалан баран, Дьокуускайга киирбит. Манна кини Аржаков диэн нуучча киһитигэр хамнаска үлэлээбит. Ол сылдьан нуучча тылын олус үчүгэйдик баһылаабыт. Ону таба көрөн, Аржаков Сэһэни оскуолаҕа биэрэн, ааҕарга-суруйарга үөрэттэрбит.
1 786с. Онтон 1 сыл 8-9 ыйын Ыраахтааҕыны кытта көрсүһэрин күүтэн олорбут. 1789-1780сс. Тылбаасчытынан Алексей Сыроватскай диэн киһи барсыбыт. . 1789-1780сс. Екатерина II кытта балаҕан ыйын 29 күнүгэр көрсүбүт. Кини бу көрсүһүүгэ «План об якутах» («Сахалар тустарынан былаан») диэн үлэтин көрдөрөн кэпсээбит. Императрица саха киһитин уһуннук, санаата кэлэн олорон көрсүбүт диэн номохторго кэпсэнэр. 1789с. сайын Санкт-Петербург куоракка аттанар. Кэлэ-бара 3-4 сыл айаннаабыт диэн кэпсииллэр
Бу кэмҥэ сахалар ыарахан үлэни оҥороллоро, дьадаҥы оҕолорго оскуола тутулла илигэ. Сэһэн Ардьакыап ону барытын «Сахалар тустарынан былааныгар» суруйан Екатерина II кытта көрсөрүгэр туруорсубут.
Саха дьоно нуучча ыраахтааҕытын илиитигэр көҥүл өттүнэн киирбиттэрэ; Дойду илин өттө сайдарыгар саха дьонун көлө түһээниттэн босхолоон, ол оннугар көлөҕө бэдэрээт олохтуурга; Саха сиригэр бурдук үүнэр кыахтаах, сахаларга бас билиигэ сирдэ биэриҥ; Судаарыстыба Саха сирин дьаһайарыгар анаабыт үбүн-харчытын сахалар бэйэлэрэ тыырар кыахтаахтар, анал кэнсэлээрийэтэ олохтооҥ - бэйэбитин бэйэбит дьаһаныахпыт (самоуправление ); у о.д.а Туруорсуутун сүрүн тезистэрэ:
