Жану түрлері, өндірісте болу себептері Өндірістің, технологияның өрт қауіпі дәрежелері Өрт сөндіруші аппараттар, өрт сөндіру техникасы мен жабдықтары
Өрт – адам өмiрi мен денсаулығына қатер төндіретін, зиян келтiретiн, жеке және заңды тұлға, қоғам мен мемлекет мүддеciне материалдық нұқсан келтiретiн бақылаусыз жану. Өрттің пайда болуы үшін жанғыш зат, тотықтырғыш және жану көзі болуы мүмкін, оны кейде «от үшбұрышы » деп те атайды 1.1-сурет. Өрт туындау салдары ( өрт үшбұрышы )
Жану дегеніміз күрделі физика-химиялық процесс. Жану кезінде жанатын зат пен тотықтырушылар қосылады да жылу және жарық шығарады. Қандай зат болмасын жану үшін мөлшерлі жылулық және тотықтырғыштар керек. Тотықтырғыштар оттегі, хлор, бром, азот қышқылы, бертолет тұзы т.б. Жанатын заттар қаттты сұйық және газ күйінде кездесуі мүмкін, олардың барлығы да жанған кезде жарық пен жылу шығарады. Жанудың бірнеше түрлері бар, олар: жарқ етіп жану, тұтанып жалындау, өздігінен жалындау, өздігінен жану және атылып жану.
Жану көзі - жанғыш затқа және тотықтырғышқа термиялық әсер етуші құрал, жанғыш затты тұтатуға жеткілікті қуат, температура және әсер ету уақыты бар. Кейбір жағдайда бірдей жылу көзі тұтану көзі болуы мүмкін ( мысалы, жанып тұрған сіріңке қағаз парағын оңай тұтатады ), ал басқа жағдайда ол мүмкін емес ( мысалы, ағаш бөренені сіріңке жандырмайды ). Шығу табиғаты бойынша тұтану көздері бес түрге жіктеледі ( 1.1кесте ).
Жану көзінің температуралық көрсеткіші : найзағай өзегі, арнасы 30000 °С пісіру / дәнекерлеу бөліктері 2100 °С металл кесу кезіндегі тамшы 1500 °С қызу электр шамының колбасында 40 Вт – 150 °С, 75 Вт – 250 °С, 100 Вт – 300°С. шылым жалыны ( бықсуы ) 410 °С, темекі 460 °С, жанған сіріңке 640 °С. 1. 1 - кесте. Жану көздерінің жіктелуі.
Өрттер: Эндогенді (“ endon ” грекше - ішкі ) Экзогенді (“ exo ” грекше - сыртқы ) б олып бөлінеді. Барлық жердің үстіндегі, сонымен бірге ғимараттың және үйлердің ішіндегі өрттер экзогенді өрттерге жатады. Эндогенді өрттерге көбінесе жер асытдағылары жатады. Бұл көмірдің сланецтардың, сульфидті кендердің жер асында жануы. Эндогенді өрттердің ең үлкен уақытқа созылғаны Алтайдағы Ростовскі кен орнындағы өрт.
Эндогенді өрттердің себептері болып: Тотықтыруға қабілетті материалдардың болуы(ұсақталған көмірдің, сланцтың, руданың жиналуы); Жанған бөліктердің бетіне тотықтырғыш оттегінің жиналуы; Өздігінен жану ошағындағы жылудың қайтуы қиындығы; Жану фазасына өту үрдісі мен материалдардың орташа және төмен температурада тотығуы келесідей бөлінеді: Гомогенді (грекше “ homogenes ” – құрамы бойынша бірдей) Гетерогенді (грекше “ gter ” - күрделі) Гомогенді жану кезінде алғашқы заттардың агрегатты жағдайы бірдей, мысалы газдардың жануы. Қатты және сұйық заттардың жануы гетерогенді болады.
Жанғыш материалдардың түрлері бойынша өрттер 6 алты түрге бөлінеді : 1.3-сурет. Жанғыш материал түріне қарай өрттерді топтастыру
Қазақстан Республикасында 20 миллион халқы бар өрттен зардап шеккендердің саны, өрттен қорғау жүйелерінің жұмысының сенімділігі белгіленген жағдайда жылына 18 адамнан аспауы керек. ҚР ІІМ ТЖК мәліметтері бойынша, соңғы 10 жыл ішінде Қазақстан Республикасының аумағында жыл сайын орта есеппен 14-15 мың өндірістік және тұрмыстық өрт шығады, олардың ішінде 900-ге жуық адам жарақат алып, 400-ден 500-ге дейін адам қайтыс болады, мүліктік залал 3-тен 5-ке дейін. миллиард теңге [15]. Осылайша, қайтыс болған және зардап шеккендердің жалпы саны жылына орта есеппен 1400 адамды құрайды, бұл стандартты көрсеткіштен 77 есе жоғары.
Үй-жайларда өрттің шығуы келесі себептерге байланысты : өрт қауіпсіздігінің негізгі ережелерін білмеу не білмеу ; электр сымдарының ақаулығы ; электр құрылғыларының өрті : ақаулы, импровизацияланған не қараусыз қалдырылған ; газдың ағуы ; пештер мен каминдерді абайсыз пайдалану ; балалармен абайсызда отпен қарым-қатынас жасауы және отпен ойнау ;
Кәсіпорындарда өрт, әдетте, келесі себептерге байланысты болады : кәсіпорын персоналының ӨҚЕ өртке қарсы қауіпсіздік тәртібін сақтамауы ; өрт шығуына әкелетін технологиялық процестің бұзылуы (ЖС, ЖТС төгілуі, электр жабдықтарының шамадан тыс жүктелуі, ӨҚЕ сақтамай дәнекерлеу жұмыстарын жүргізу ); ақаулы жабдықты ( мойынтірек, сорғы қондырғыларының біліктері, ЖТС және ЖС бар ыдыстардың тыныс алу клапандары, технологиялық қондырғының көрсеткішін бақылауға арналған құрылғылар : ЖТС және ЖС қысым өлшеуіштері, өлшеуіш, термометр, газ анализаторы және т.б.) кәсіпорындағы жұмыс үрдісінде пайдалану ; ғимарат қажетті өрт техникасымен жабдықталмаған : өрт шкафтары, өрт тақталары және әртүрлі өрт сөндіргіштер.
Жануды келесідей түрлерге бөлуге болады: Тұтану; Жалындау; Өздігінен тұтану; Жану; Жарылыс. Тұтану жанғыш қоспалардың сығылған газсыз, тұтану көзімен жағу кезіндегі жылдам жану.
Жанғыш қоспаның қасиетіне байланысты жану үш жағдайда болуы мүмкін: Жанғыш зат(қатты, сұйық және газдар) Тотықтырғыштың жеткілікті көлемі (оттегі, хлор, фтор, бром, иод) Белгілі температурасымен, тұтану кезінің белгілі қуаты (жалын, ұшқын) Өрттің негізгі себептері болып: Оттың және дәнекерлеу жұмыстарын дұрыс жүргізбеу; Отқа назар аудармау; Жылыту пештері мен қондырғыларын пайдалану ережесін бұзу; Доға разряды; Шаңды газды ауалық қоспалар мен булар жарылысы; Үйкеліс кезінде қызу мен ұшқындану; Электр жабдықтары, кабельдік тораптар және электр қондырғыларының ақауы; Жанғыш заттардың өздігінен жануы; Технологиялық режимді бұзу: аттыру жұмыстары, трактілер; Жоғарыда аталған себептерді экзогенді өрттерге жатқызуға болады.
Заттек пен материалдардың жанғыштық топтары Заттектің және материалдың жанғыштығы келесі топтарға бөлінеді : жанбайтын - ауада жануға болмайтын заттек мен материалдар. Жанбайтын заттек өрт және жарылыс қаупі болуы мүмкін ( мысалы, тотықтырғыш заттек не сумен, оттегімен не бір-бірімен әрекеттескенде жанғыш өнімдер шығаратын заттек ); баяу жану - тұтану көзі пайда болған кезде ауада жануы мүмкін, бірақ оны шығарғаннан кейін өздігінен күйіп кете алмайтын заттек мен материалдар ; жанғыш - өздігінен жанатын, сонымен қатар тұтану көзінің әсерінен тұтанатын және оны шығарғаннан кейін дербес күйіп кететін заттек мен материалдар [3, 2 б., 11 б.].
Жану сипатына байланысты құрылыс материалдары 3 түрге бөлінеді: Жанбайтын; Қиын жанатын; Жанатын; Жанбайтын заттар оттың немесе температураның әсерінен тұтанбайды, бықсымайды, көмірге айналмайды. Қиын жанатын заттар оттың немесе жоғары температураның әсерінен тұтанады, бықсиды, көмірге айналады. Жанатын заттар оттың немесе жоғары температураның әсерінен тұтанып жанады, бықсиды және әрі қарай жана береді.
Ұшқын және жалындау температурасы Жарқыл нүктесі - арнайы сынақтар кезінде оның бетінің үстінен булар пайда болатын, конденсацияланатын заттың ең төменгі температурасы, ол тұтану көзінен ауада жарқылдай алады ; тұрақты жану пайда болмайды. Жарқыл - жанғыш заттың үстінен газ - ауа қоспасының тез жануы, қысқа мерзімді көрінетін жарқылмен бірге жүреді [6.p 2.2.1]. Бұл параметр тек жанғыш сұйықтықтардың өрт қауіптілігін сипаттайды. Жанғыш нүктелерде ЖӨҚК индикаторы ретінде жанғыш газдар, шаңдар, қатты заттек мен материалдар болмайды. Жану үрдісінің дамуы жанатын сұйықтықтың булану жылдамдығы мен оның жану жылдамдығының (W исп ) қатынасына байланысты. Егер W исп < Wrop болса, онда процесс тұтатусыз жанбайды. Жарқыл нүктесі теріс болуы мүмкін. Мысалы, А -76 маркалы бензиннің жану температурасы 36˚C. Бұл температурада бензиннің булану жылдамдығы оның жану жылдамдығынан аз болады. Егер сіз температураны 37˚C дейін төмендетсеңіз, онда жану көзі бензиннің беткі қабатын қыздырмайынша - 36˚C дейін қызбайды. Жанғыш сұйықтықтардың жанғыш нүктелері 2.2- кестеде келтірілген.
Сұйықтық Тұтану температурасы Сұйықтық Тұтану температурасы бензин А- 76 ацетон дихлорэтан этил спирті -36 -18 9 13 уайт - спирит скипидар керосин соляр майы 33 34 48 119 2.2- кесте. Жанғыш жеке сұйықтықтың ұшқындау температурасы Маңызды ! Жанғыш сұйықтықтың жану нүктесі неғұрлым төмен болса, соғұрлым оның өрт қауіптілігі жоғары болады. Жану температурасы -18˚С болатын ацетон скипидардан гөрі өрт қауіпті, ол + 34˚С төмен емес температурада жанады
От ұсынылған кезде ағаш қызады және 110°C температурада оның қабаттарынан су буы шығады. Шамамен 130°C температурада ағаштың ыдырауы басталады. Ағаштан жасалынатын негізгі химиялық зат - бұл целлюлоза (С6Н10О5) n, талшықтары лигнин деп аталатын табиғи хош иісті полимермен желімделеді. Целлюлозаның қарқынды ыдырауы 150°C-тан жоғары температурада жүреді. 200°C температурада целлюлозаның термиялық ыдырауы ( пиролизі ) өнімдері түзіледі. Бұл жағдайда түзілген газдар жанғыш, өйткені олардың құрамында көміртек оксиді, көмірсутектер, сутек және органикалық заттектің буы көп. Жанғыш булар мен газдардың шоғырлануы олардың тұтануы мүмкін болатын мәнге жеткенде, яғни, ЖТТШШ содан кейін жану пайда болады.
Заттек пен материалдың өздігінен жалындану температурасы Өздігінен жану температурасы ( Төзж ) - ауа жанған кезде қыздырылған зат сыртқы жалын көзінсіз өздігінен жанатын температура. Мұнай өңдеу қондырғыларында ерітінділер көбінесе фланецті қосылыстарда, майды қыздыруға арналған құбырлы пештерде, дистилляциялық колонналардың құлдырауы кезінде және т.б. болған кезде өрттің себебі болып табылады. 300°-350°C температурада салыстырмалы түрде оңай жанатын жанармай, гудрон, күйе және кокс. Әртүрлі материал үшін өздігінен жану температурасы 2.3-суретте көрсетілген.
2.4-сурет. Қыздыру лампаларынан жанғыш булардың өздігінен тұтануы
Класс Жабдық бетіндегі максимал температура˚С Жанғыш заттектің өздігінен жану температурасы˚С Т1 450 450 Т2 300 300 - < 450 Т3 200 200 - < 300 Т4 135 135 - < 200 Т5 100 100 - < 135 Т6 85 85 - < 100 Қауіпті учаскелердегі электр жабдықтары ( шамдар, электр қозғалтқыштары ) оның бетінің максималды температурасы жарылыс аймағының атмосферасында болуы мүмкін кез келген газдың не будың жану температурасынан аспайтын етіп таңдалуы керек. Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2015 жылғы 20 наурыздағы № 230 бұйрығымен бекітілген Электр қондырғыларын орнату ережелеріне ( ЭқОЕ ) сәйкес, өздігінен жану температурасына сәйкес барлық жарылғыш қоспалар T1 - T6 температуралық 6 санатқа бөлінеді (2.5-кесте). 2.5-кесте. Электржабдықтардың температура санаты.
2.5-сурет. Электрқозалтқыш корпусындағы электр жабдықтарының температуралық санатын белгілеу. Мысалы, 2.5-суретте көрсетілген таңбасы бар қозғалтқыш орнатылған сорғы бар сақтау бөлмесінде ЖТС Тжағ = 150˚С-мен сорылады. Бұл жағдайда электр жабдықтарының температуралық санаты жарылғыш қоспалар тобына сәйкес келмейді. Т3 тобының электр жабдықтары Тжан = 200˚С - 300˚С қоспалары үшін қауіпсіз жұмыс жасауды қамтамасыз етеді, Тжан = 150˚С қоспасы үшін мұндай электр жабдықтары тұтану көзі бола алады. Өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін, қолданыстағы электр қозғалтқышын T4-тен T6-ға дейінгі температура санатындағы таңбамен басқасына ауыстыру қажет.
Өрт қауіпсіздігі аймағында нормативті реттеу – өрт қауіпсіздігі талаптарын орындау үшін, міндетті нормативті құжаттарда (ҚР ТЖ Министрлігіндегі өртті бақылау бойынша департаменті) мемлекеттік өкілеттік органдармен бекіту. Өрт қауіпсіздігі бойынша нормативтік құжаттарға жататындар: стандарттар, нормалар және өрт қауіпсіздігі ережелері, СНмЕ, СанЕмН, ережелер, инструкция және өрт қауіпсіздігін құрайтын басқа құжаттар. Өрт қауіпсіздігі бойынша нормативті құжаттар бекітілген тәртіпте жеке басып шығару мен тіркеуге жатады.
Өрт кезінде өзінің тіреуіш және қорғағыш күйін сақтау қасиетін заттардың отқа шыдамдылығы дейді. Өндірістік ғимараттар мен құрылыстардың отқа шыдамдылығы(огнестойкость) сағатпен беріліп, - әріптермен белгіленген дәрежелерге бөлінеді. Өрт қауіптілігіне байланысты өндіріс орындағы технологиялық процестердің қауіптілігі 6 категорияға бөлінеді : А, Б, В, Г, Д, Е. Бұл СНжЕ 01-М 2-92 құжаты бойынша қабылданған.
Өнеркәсіптің әртүрлі санаты бар ғимараттардың мысалы 2.7-суретте келтірілген. 2.7-сурет. Жарылыс және өрт қауіптілігі үшін өнеркәсіптің әртүрлі санаттары бар ғимараттардың мысалдары
Өндірістегі өрттен қорғаныс тәсілдері. Қоршау құрылмаларының отқа төзімділік шегін жоғарылату үшін олардың орналасуының өзгерту жұмыстарын жүргізбей сауда павильондарда және кеңсе үй-жайларында өртке қарсы перделері орнатылады, (3.10сурет). От перделерінің негізгі құрылымдық элементтері : отқа төзімді полиэфир талшығы ; талшықты шүберек ; көтергіш редукторлар ; суару жүйесі. 3.10-сурет. Өртке қарсы перделер Перделерге арналған матаның қалыңдығы кемінде 1 миллиметр болуы керек, салмағы бір метрге 700 грамм. Құрылымның жалпы салмағы 30 килограмнан аспауы керек. Мотордағы кернеу 24 В болуы керек. От перделерінің ені 20 метрден, ал биіктігі 8 метрден аспауы керек.
Өртке қарсы экрандар - өрт кедергілері ретінде қолданылатын, өрт туындаған кезде жылу және сәулелік энергияның таралуын болдырмайтын не болдырмайтын технологиялық құрылғыларды, құрылыс құрылымын өрттен қорғаудың құрылымдық құралдары. От пен дәнекерлеу кезінде ұшқынның таралуын шектеу үшін жанбайтын материалдардың экрандарын орнатыңыз 12-сурет). 3.12-сурет. Дәнекерлеуші жұмыс орнын экранмен қорғау Қорғаныс экраны оттың термиялық әсерінен 15 минут ішінде қорғайды. Беттік температурасы 1000С-тан асатын жылыту құрылғылары жанбайтын материалдардан жасалған экрандармен қорғалған.
Су тосқауыл - бұл судың ағындары не оның ерітінділері, салқындауға және терезе, есік және технологиялық саңылаулар арқылы өрттің алдын алуға, сонымен қатар өрт болған кезде адамдарды көшіру үшін қолайлы жағдай жасауға арналған. Су перделері келесідей жіктеледі : Көлемді перде - қорғалған кеңістіктің тік жазықтығы бойымен тікелей суарғышмен бағытталған және ол арқылы оттың таралуына қолайсыз жағдайларды қамтамасыз ететін пленка, тамшылатып не реактивті ағын. Көлемді перде мысалы - театр сахнасы мен пердесін қорғауға арналған су пердесі (3.13-сурет); 3.13-сурет. Театр сахнасын қорғауға арналған су пердесі
Халық шаруашылығында өрт сөндіруге негізінен мына заттар пайдаланылады: су, құм, топырақ, химиялық көбік егер бар болса инертті газдар мен арнайы ұнтақтар, т.б. пайдаланылады.
Суды өрт сөндіруге жиі пайдалану себебі ол шаруашылықтың әр жерінде кезігеді, оның өртті сөндіруге суығы әсер етеді (жылу сыйымдылығы 2213,8 КДж/кг, град) және буымен әсер етеді, мысалы: 1 кг су 1700 л суға айналады. Су ток өткізеді, кейде жануды да қолдайды. Сондықтан оны пайдаланған кезде байқау керек. Химиялық көбіктер от сөндіргіштерде пайдаланады. Бұл көбіктер тік қабырғада да жабысып тұрып жанып жатқан заттың сөнуін тездетеді, ал су болса ағып кетеді. Инертті газдар мен арнайы ұнтақтар ол тогынан шыққан, жанар-жағар майлардан да шыққан өртті өшіре алады, бірақ олар шаруашылықтарда сирек кездеседі. Өрт жана басталған кезде жануды тоқтату үшін әртүрлі от сөндіргіш құралдар пайдаланылады. Оларға қолға алып жүретін немесе дөңгелекпен қозғалатын от сөндіргіштер, гидропульттер, су құйылған ыдыс, құм салынған жәшік, киіз, т.б. з аттар жатады.
Өрттің алдын алу шаралары: Құрылыс кезінде; генплан жасалған кезде құрылыс обьектілерін дұрыс орналастыру ережелерін сақтау, құрылысты жоспарлаған кездегі ережелерді сақтау, құрылысты жүргізген кездегі ережелерді сақтау. Тәртіпті сақтау; құрылыс пен құрылғыларды пайдалану тәртібі, машиналар мен құралдарды пайдалану тәртібі, күнделікті өмірде, далада, орманада жүргенде. Түсіндіру жұмыстары арқылы өрт қауіпсіздігінің ережелерін шығару, халықты өрт қауіпсіздігі тәртібіне оқыту, үйрету, өрт қауіпсіздігін кино, теледидар, радио арқылы уағыздау.
Әр түрлі шаруашылықтарда мынадай себептерден өрт шығады: Құрылыс салған кезде өрт қауіпсіздігі тәртібінің бұзылуы, желдің негізгі бағытын есептемеу және өндіріс технологиясының қаупін есептемеу, т.б. ; Жылу орталықтарын пайдаланған кездегі тәртіп бұзу; Электр жүйесін жүргізген эл. қ ұрылғыларын пайдалану кезіндегі тәртіп бұзу, т.б.; Пішіндердің, қидардың, торфтардың өздігінен қызып жануы, оларды сақтау тәртібін бұзу; Тез тұтанатын заттардың құбырдағы тағы басқа жерлердегі үйкелістері кезіндегі қауіп; Керосинді шам, ашық отты пайдаланған кездегі тәртіпті бұзу; Жай оттарының әсерінен болған от.
Дүние жүзінде 1 жылдың ішінде 5 миллионнан көп өрт болады. Он мың адам оттың салдарынан қаза болады. Өрт үлкен материалды шығындарды қажет етеді. Өрттің себептерін социалдық жағы нақты қадағалайды. Өндірістердің өрт қауіпсісзідігі өрт болдырмау системасымен қаматамасыз етілуі керрек. Өртті болдырмау системасы мен өрт қауіпсісіздігі өрттің қауіпті факторлары адамдарға әсерін тигізбейтіндігін қамтамасыз ету қажет.
Ть http://bio.niv.ru/doc/encyclopedia/mining/fc/slovar-207-9.htm
