Қазақстан көшпелілерінің мәдениет і Халықаралық туризм және меймандостық университеті Орындаған:Талғатұлы Ақжан Қабылдаған: Малдыбек Ақмарал Түркістан 2024 ж
1.Қазақ мәдениетінің бастаулары. 2.Көшпенділер өркениеті. 3.Көшпенділердің жол серігі.
Ежелгі қазақ жеріндегі алғашқы қауымдық құрылыс және тайпалық одақтар мәдениеті мен руна жазулары, көне ескерткіштер барысында мәліметтер беру.т1. Жалпы қазақ мәдениетінің ірге тасы ерте кезеңнен яғни, адамзат қоғамы пайда болғаннан бастап қалыптаса бастады. Адамзат тарихы : 1.Тас дәуірі. 2. Мыс ( қола ). 3.Темір дәуіріне тұрады. Қола дәуірінің алғашқы кезеңі б.з.б XVII ғ.шамасында Андрон мәдениеті пайда болды. Отырықшылық жайлар мен мал ұстайтын қоныстары мен қатар егіншілік, диқаншылық кәсіппен де айналыса бастады. Сонымен қатар, күнделікті күн көріс мақсатында қару-жарақ жасау өнері және сәндік бұйымдар білезік, моншақ, ілмешектер жасай бастады. Осы кезде, яғни, қола дәуірінде Андрон мәдениеті пайда болды. Андрон мәдениеті көшпелі мал шаруашылығын еуропалық классикалық үлгісін қалыптастыруға елеулі үлесін қосты. Андрон мәдениетінің табиғи жалғасы ретінде Беғазы-Дәндібай мәдениеті болды. Андрон мәдениетінің дәстүрлерін сақтай отырып, жаңа мән-мағына бере отырып, аңдар стильінде жалғасты. 3
1.Қ АЗАҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ БАСТАУЛАРЫ. бастаулары. Әлемдік 1.Қазақ м ә д е ни е т мәдениетінің ырғақтарын анықтаған соң, қазақ мәдениетіне тоқталайық. Қазақтар — Қазақстан Р е с п у б ли к асы н ы ң н е г і з г і тұр ғ ы н д а р ы, ә л е м д е г і суперөркениеттің жалпы саны 13 миллионнан солтүстік а с а д ы, и с л а м д ы қ ш ы ғ ы с ж а ғ ы н мекендейді, діні жағынан ханифиттік мағынадағы мұсылман сунниттер, Алтай тіл бірлестігінің түрік тобының м ә д е ни е т т і қыпшақ тү с і н у т о п т а м а с ы н а мақсатында ж а т а д ы. Б ұл а л д ы м е н о н ы кеңістік өрісі мен уақыт ағынында қарастырып, кейін қазақ мәдениетінің типтік ерекшеліктерін айқындайық. Қазақ мәдениеті еуразиялық Ұлы дала көшпелілерінің мұрагері болып табылады. Сондықтан осы ұлттық мәдениетті талдауды н о м а д а л ы қ ( к ө шпел і л і к ) ө р к е н и е т ерекшеліктерінен бастайық.
2.К ӨШПЕНДІЛЕР ӨРКЕНИЕТІ. 2. К ө шп енд і л ер өр к е н и е т і. Ә р б ір ұ л тт ық мә д е н и ет б о с кеңістікте емес, адамдандырылған қоршаған ортада әрекет етеді. Мәдени кеңістік оқшау, мәңгіге берілген енші емес. Ол тарихи ағынның өрісі болып табылады. Мәдени кеңістіктің маңызды қасиеті — оның тылсымдық сипаты. Мысалы, «ата қоныс» ұғымы көпшелілер үшін қасиетті, ол өз жерінің тұтастығының кепілі және көршілес жатқан мекендерге де қол сұғуға болмайтындығын мойындайды. Қауымдық қатынас мекендер егемендігінен туады. Ата қоныстың әрбір жағрафиялық белгілері халық санасында киелі жерлер деп есептелінеді, яғни қоршаған орта киелі таулардан, өзен- көлдерден, аңғарлар мен төбелерден, аруақтар жататын молалардан т.б. тұрады. Олардың қасиеттілігі аңыз-әпсаналарда, жырлар мен көсемсөздерде болашақ ұрпақтарға мұра ретінде қалдырылған. Белгілі бір парасаттылық, ізгілік, ұстамдылық, интуициялық жоғары қабілеттері жоқ адамдар қатал далада өмір сүре алмас еді. Кеңістікке үйлесімді мәдениетте адам мен табиғаттың арасында «қытай қорғаны» тұрған жоқ. Керісінше, мәдениет олардың арасындағы нәзік үндестікті (гармонияны) білдіретін дәнекер қызметін атқарады. Қазақтың төл мәдениетінде экологиялық мәселе әдептіліктік жүйесіндігі обал және сауап деген ұғымдармен тікелей байланыстырылды.
пікірлер де әдебиетте жиі кездеседі. Алайда, бұл осы мәдениетке тынымсыз Т аби ғ а т аясын д а ғ ы мәден и е т т і қ а т ы п - с еніп қ а л ғ ан, өз г е ріссіз әлем дейтін қозғалыс тән екендігін аңғармаудан туады. Шексіз далада бір орында тоқталып қалу көшпелілік тіршілікке сәйкес келмейді. Ол мезгілдік, вегитациялық заңдылықтарға бағынып, қозғалыс шеңберінен шықпайды. Әрине б ұ л қайталанбалы, Қуаң даланы қозғалыс тұрақты сипатта игеру табиғатты негізі н ен болады. өз г е р т у ге емес, қайта оның ажырамас бір бөлігіне айналуға бағытталған. Яғни, адам табиғат құбылыстарына тәуелді болып қалады.
3.К ӨШПЕНДІЛЕРДІҢ ЖОЛ СЕРІГІ. Енді қарастырып отырған өркениеттің кеңістікті игеру құралдарына тоқталып өтейік. Бұл жерде ең алдымен көшпелілер өміріндегі жылқының ерекше бір қызметіне назар аударған жөн. Жылқыны адам еркіне көндіру арқылы адамзат кеңістікті меңгеру ісінде үлкен қадам жасады. К.Ясперстің пікірі бойынша, тағылықтан өркениетке өтуде жер суару жүйелерін жасаумен, жазудың ашылуымен, этностардың пайда болуымен қатар жылқыны пайдалана білу адамзат үшін өте маңызды болды. ([2]. — М., 1991. — С. 71, 72). Жылқыны пайдалана білу шектелген кеңістіктен бүкіл әлемді игеруге бағытталған қадам еді. Бұл әртүрлі мәдениеттердің сұхбаттасуына мүмкіндік берді. Әрине, бұл сұхбаттасу көптеген жағдайда зорлық-зомбылық арқылы жүзеге асқанын ұмытпаған да жөн. Сонау көне заманнан халықтар солтүстіктен оңтүстікке, шығыстан батысқа қарай (немесе керісінше) қозғалыста болған. Белгілі болжам шумерліктердің Қосөзен аңғарына Орталық Азиядан келгенін, үнді - герман тайпаларының оңтүстікке жылжып, Үндістан, Иран, Грекияға енгенін, түрік тайпаларының Кіші Азияны жаулап алғанын көрсетеді. Қытай империясы мен Үндіге көшпенді түрік-моңғол тайпалары ылғи қысым жасап отырған. Белгілі ғұлама М. Вебердің пікірі бойынша, көшпелі тайпалардың кеңістікті игеруі «халықтардың Ұлы қоныс аударуы» атты құбылысты әкелді. Бұл қазіргі өркениетгердің қалыптасуына үлкен себебін тигізді. Осы айтылғандардан адамзат тарихында жылқыны пайдалана білудің маңызы зор болғандығын көреміз.
Енді қарастырып отырған өркениеттің кеңістікті игеру құралдарына тоқталып өтейік. Бұл жерде ең алдымен көшпелілер өміріндегі жылқының ерекше бір қызметіне назар аударған жөн. Жылқыны адам еркіне көндіру а р қ ы л ы а д амз а т к е ңі ст і к ті ме ң г е р у і с ін д е үлкен қадам ж аса д ы. К. Я с п е р с т і ң п і к і р і б о йы н ш а, тағы л ы қ т ан ө р к е н и е т к е ө т у д е ж е р с у а р у ж ү й е л е р і н жа с а у ме н, ж а з у д ы ң ашылуымен, этностардың пайда болуымен қатар жылқыны пайдалана білу адамзат үшін өте маңызды болды.
Көшпелілердің музыкалық мәдениетінің тамыры өте тереңде жатыр. Жартастардағы суреттерден билеп жүрген адамдардың, таяққа ілінген сылдырмақтарда ойнап тұрған адам бейнелерін кездестіруге болады. Әсілі, көшпелілердегі ең көне музыкалық аспаптар — ұрмалы даңғыра, қ у райдан жасалған үрмелі сыбызғы, ілмелі-шертпелі қобыз, домбыра іспеттес қарапайым аспаптар болған. Эпостардағы "адырнасын ала өгіздей мөңіреткен" деп келетін жыр жолдары өнерпаз жауынгердің садағының адырнасын іркіп- тартып музыкалық үн шығаратынын білдірсе керек. Орталық Азия, Сібір, Тибет халықтарында бүгінге дейін кездесетін бір ішекті қобыз осы музыкалық аспаптың көне түрі болуы мүмкін. Көне Хорезм жеріндегі Қойкырылған қала деп аталатын д ө ң г е л ек ойнап б е к іні с т ен д о мб ы р а с ияқ т ы е к і іше к т і ас п а п т а отырған адамдардың бейнесі табылған. Зерттеушілердің о й ы н ша, б ұ л д о мб ы р а н ың В.В.Виноградовтың п і к і р інш е, к ө н е түр і. қ а з а қ т ы ң Академик д о м б ы р а с ы мен қ ы р ғ ы з д ың қ о б ы з ы с и я к т ы а сп а п к е м дегенде бүдан екі мың жыл бүрын пайда болған, қазақтың қобызы осы күнгі виолончель, скрипкалардың арғы атасы. Музыка тарихына шолу Қобыз Даңғыра Домбыра С ы бызғы
Көшпенділердің мәдениеті мен тарихын сараптауда көне артефактілердің маңызы зор. Таулы Алтайдағы Қатан өзенінің бойындағы қорғандардан қазба жұмыстары кезінде В.В. Радлов 1865 жылы көптеген құнды дүниелер тапты. Алтайдағы үлкен Улаған өзен өңіріндегі Пазырық шатқалында сақ (скиф) кезеңдерінен қалған әртүрлі көлемдегі бес обаны 1929 жылы М.П. Грязнов, ал 1947- 49 жылдары С.И. Руденко археологиялық қазба жұмыстарын жүргізген. Ежелгі көшпенділердің дүниетанымы, рухани дүниесі мен алғашқы дінінің пайда болуы артефактілер арқылы анықталды.
айтылған ғалымдардың еңбектерінде ежелгі Жоғарыда көшпенділердің ж о қ т ы ң қ а с ы. салт-дәстүрі, тілі, ділі туралы мағлұматтар К ө ш п е н д і л е рд ің а н т и к а д ә у і р і н е н б. з. б. кезеңдермен байланысы жоқ, сондай-ақ бүгінгі күнге дейін әр дәуірдің мәдениеті өз алдына жеке қарастырылған. Көшпенділерді (б.з.б VIII — ІV ғғ.) зерттеген ғалымдар иран, парсы, грек деректеріне сүйеніп, сақтардың (скиф) қолөнері, бейнелеу өнері мен кескіндеме мәнері антика өркениетті мемлекеттердің «ықпал әсері немесе көшірмесі» деген пікірлер қалыптастырды. Скифологтардың арасында ондай пікірлердің қалыптасуына империялық идеология ықпал етті. Ресей ғалымдарының біржақты зерттеулерінің салдарынан көшпенділердің мәдениеті мен тарихы тұтас жазылған жоқ. с у п е р э т н и к а л ы қ т а й п а л ар м ен қ а з а қ т а р д ы ң м әде н и - сабақтастығын толық қ а н ды о б ъ е к т и в т і Ежелгі тарихи к е ң е с т ік зерттелуіне, идеология кедергі болды. Археология, этнография, антропология мәселелеріне ресейлік, европалық ғалымдар ғана арнайы тапсырмалармен зерттеулер жүргізді. Бұл тақырып қазақ ғалымдарына «жабық» тақырып болды.
Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет болғаннан бері жоғын түгендеуге мүмкіндік алды десек болады. Кезінде айтылмаған тұжырымдар мен зерттеуге шектеу қойылған тақырыптарды ғылыми тұрғыдан қайта қарауға мүмкіндік туды. «варварлар» мәдениетінен өркениеттілікке жақындату үшін еліміздің археологтары да аз жаңалық ашқан жоқ. Елімізге белгілі археологы - К.Байпақов: «Қола дәуірінде алғашқы көшпенділердің мәдениеті қалыптаса бастаған. м е м л е к е тті к құр ылы сы б о лға н ы н, с о л си я қ т ы Ерте темір дәуірінде өмір сүрген сақтардың (скиф) көрші елдермен экономикалық мәдени және саяси қарым-қатынас жасап, қалалар салған»- дейді. Бірақ бұл тайпаларды әлі де ғалымдар бөлек халық ретінде қарастырады. Сондықтан зерттеудің басты мақсаты б.з.б. VIII-ІV ғғ. Орта Азиядан бастап Қара теңіз жағалауына дейін өмір сүрген сақтар қа рас т ы р ып, (скиф) мен қазақтардың Евразия генетикалық сабақтастығын аймағында өмір көшпен д і л е р д і ң қ азақ х анд ы ғы орн а ға н ға сү рг е н дейінгі аралықтағы мәдениетін тұтас көрсету.
«Көшпелілік — көшпелі халықтардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық даму жүйесі, шаруашылық-мәдени типі. Ерте заманда еуразиялық және афроазиялық аридтік аймақта жайылымдық мал шаруашылығын жетілдіру негізінде қалыптасты. Еуразиялық ұлы даланың ежелгі көшпелілеріне сақтар, үйсіндер, қаңлылар, ғұндар, т.б. жатса, түркі-моңғолдық кезеңде бұл мәдени тип әлемдік үдерістерге өзінің терең әсерін тигізеді… Көшпелі мал шаруашылығы жүйесі шыңдалған тұрмыстық ерекшеліктері бар, ретке келтірілген және едәуір дамытылған шаруашылық типін білдірді. Еуразия даласын мекендеген көшпелі халықтардың негізгі өндірістік құралына айналған мал шаруашылығы тамақ өнімдерін беріп қана қоймай, айырбас үшін де пайдаланылды. Көшпелілік көшпелілердің мал жаюдың тәсілдерін жетілдіре отырып, күнделікті тұтынатын тұрмыстық з а т т ар м ен қ ұр а л да р дан б а с т а п мор а л ьды қ - э т и к а л ы қ т а н ы м - түсініктеріне дейін шыңдаумен болды… Қазақ мәденнетінің негізгі архетипі саналатын Көшпеліліктегі маңызды мәселенің бірі — ондағы әлеуметтік құрылым, қоғамдық ұжымдасу ерекшеліктері, қауымдық тұтастықтың болуы.
Көш п е лі л е р дің с а н ғасырларға т а р и х и -ә л е у м е ттік д а м у ы м а тери а л д ық ж ә н е р у х а н и созылған б а р ыс ында игіліктер ж и н а к т а л ы п, к өш п е н д іле р д і ң болмыс-бітімінің, рухани өрісінің кеңдігін, өмірлік арман-тілектері т а лғ а м - түсі н і к терін а ш ы п Ғылыми негізделген ме н дү н и е г е б е йн е л е д і. дәйектер көшпенділіктің адамзат тарихында елеулі рөл атқарғандығын дәледейді. Қазіргі отырыкшы уақытта көшпеліліктің өркениет елдерінің ш а р у а ш ылы ғ ы н а н, мемлекеттік атрибуттары мен қоғамдық билік жүйесінен, мәдени бітімінен ешбір кем емес екендігі дәлелденіп отыр.
Назарларыңызға рақмет
