Шы ғыс Түркістан Республикасының құрылуы Әлихан төре 1885 жылы 21 наурызда, Қырғызстанның Тоқмақ қаласында, дихан отбасында дүниеге келген. Әкесі Әндіжандық өзбек – Шәкірхан төре, шешесі – қырғыз қызы еді. Шәкірхан төренің төрт перзенті болып, Әлихан төре соның екіншісі. Ағасының аты - Әлімхан төре. Тұрмыс тауқыметін жеңілдетуді ойлаған Шәкірхан төре 1883 жылы Әндіжаннан ежелгі Баласағұн, қазіргі Тоқмақ қаласына, қайын жұрт сағалай келсе керек. Әлихан төре әдеби лақап ат ретінде, өзі туған ежелгі Баласағұн қаласы атынан, қысқартып “ Сағұний ” деген ат береді. Әлихан төренің арғы ата-бабалары ақсүйек төре тұқымы болып есептеледі. Түпкі аталары Қылыш Бұрхан төре әйгілі Үндістан Моғол билеушісі Бабыр Шаһтың жақын серіктерінің бірі болған көрінеді. Сондықтан да Қылыш Бұрхан төреден таралған үрім-бұтақтың бәріне хан және төре атаулары қоса қойылып, құрметтелу дәстүрге айналса керек. Шәкірхан төре тұсында бұл әулеттің тұрмыс-тіршілігі жадаулау болса да, тектіліктен айырылмаған Шәкірхан төре балаларына жетерлік білім беруден еш нәрсесін аямапты. Араб, парсы- тәжік тілдерін жете меңгереді. Туысқан түрік халықтары тілдерін де жақсы біледі. Өзі білетін тілдерде әдеби шығармалар жазып, өлең де шығарады.
Әлихан төре 1945 жылы қарашада Әбдікерім Аббасов тарапынан құрылған жастар ұйымын « Азаттық ұйымының » концепциясын толықтай жүзеге асыратын « Шығыс Түркістан дербес республикасы мемлекетін » құру жолында күрес жүргізетін саяси күшке айналдыруды негізге ұстап, оларды таптық күрес идеясынан, коммунистік мұрат-мақсаттардан аулақ болуға үндеді, аталмыш ұйымды « Шығыс Түркістан төңкерісшіл жастар ұйымы » деп атауға бұйырды, әрі оның жарғысының 2 тармағынан : « бұл ұйым Шығыс Түркістан топырағында жасайтын барлық жастарды ұйымдастырып, оларды саяси, төңкерістік, діни рух бойынша тәрбиелеп, азаттық төңкерісіміздің күрескерлік міндеттемелерін атқару және Ата мекеніміз Шығыс Түркістанды өркениетті елдер қатарында мәңгі ерікті, дербес болдыру үшін қызмет қылады. Демек, « Азаттық ұйымының » концепциясын толық іске асырады » [90, 144] – деп өзгертті. Сондай-ақ аталмыш жарғының 25 тармағындағы « Сертте »: «Мен өз еркіммен және шын ниетіммен Шығыс Түркістан төңкерісшіл жастар ұйымына мүше болып, осы ұйымның жарғысына қатаң бойсынып, оның барлық қарары мен бұйрықтарын батыл атқарамын. Сонымен бірге үкіметімізді ынта-пейіліммен қорғап, Отан үшін, ұлт үшін, халық үшін, дін үшін әр қандай қиыншылықтардан қорықпай күрес жүргіземін. Егер осы сертіме қайшылық жасасам, ұйымның қандай жазаға болса да тартуына разымын деп ант беремін (қолда «Құран»)», – деп жазылған.
Оспан 1899 ж. Алтайдың Көктоғай ауданы, Өңдіқара өңірінде туылған. Оспан өмір сүрген уақыт ұлтаралық текетірестерге толы заман болмысын сол кезде өмір сүрген Оспан батырдың рухани ұстазы, шығармалары Оспан батырға дем берген ағартушы ақын Ақыт өлеңдерінен байқалады. Шыңжаңды басқарып отырған гоминдаң үкімет басшысы Шэн Шицай өзінің « алты дұрыс саясат » деп аталатын саяси реформаларын іске асыру мақсатында жергілікті халықты басып жаныштап, ел- жұртты еріксіз өзінің ата-қонысын тастап кетуге мәжбүрлейді. Сол кездері Алтайды мекендеген қазақтар атамекенін тастап қытай езгісіне шыдамай, Бәйтік тауын жағалай Баркөл, Құмыл асып, Қытайдың Ганьсу, Чинхай провинцияларына қоныс аударды. Қытай үкіметі жергілікті халық арасынан шыққан зиялыларды, жазықсыздарды ұстап, түрмеге қамап, қарапайым халықты қырып-жою секілді теріс іс-әрекеттер шектен асқандықтан бұл құбылыстар қарапайым халықтың ашу-ызасын келтірді.
1950 жылы Канабол тауының Макай қаласында тұтқынға түсіп, оны сол жылы 29 ақпан айында Урумчи қаласында Халық алдында ату жазасына кесті.
Оспан Батыр туралы видео
Жалпы алғанда, XX ғасырдың 40-шы жылдары тек Синьцзян ( Шығыс Түркістан ) қазақтарының тарихы үшін ғана емес, тұтас Синьцзян тарихы үшін де айырықша кезең болды. Бұл кезең тұрғылықты ұлттардың ұлт-азаттық қозғалысының биік белеске көтерілуімен ерекшеленді. Аталмыш кезеңдегі ұлт-азаттық қозғалысы ең әуелі халықтың саналы қарсылығынан басталып, бірте-бірте ұйымдасқан, тәртіпті түрдегі қарулы төңкеріске ұласты. Нәтижесінде сол кезде Синьцзянда жасаушы, сан жағынан мүлдем басым тұрғылықты халықтардың еркін бейнелейтін Шығыс Түркістан Республикасы мен оның ұлттық армиясы құрылды. Бұл мүлде заңды құбылыс еді. Бүгінде біз осынау тарихи фактіні еш ескерусіз қалдыра алмаймыз. Өйткені небары 5 жылдық ғұмыры бола тұрса да, өзін мемлекеттік деңгейге көтере білген жас республиканың халық алдындағы бет- беделі жоғары болды. Ол Шэн Шицай мен Гоминьдан билеушілері тарапынан елеп-ескерілмеген тұрғылықты халықтардың әлеуметтік-экономикалық хал- ахуалымен, мұрат-мақсаттарымен бірден санаса бастады. Халық шаруашылығын қалпына келтіру, мәдениет, оқу-ағарту, денсаулық сақтау істерін дамыту, халықтың діни еркіндігі мен әдет-ғұрыпына, тіліне, жазуына құрмет ету жағында бұрын-соңды болмаған жұмыстар істеді. Соның бәрі нағыз игі істердің бастамасы ретінде халық жадында қалды. Кезінде Синьцзянның әскери әкімшілік саласын өз уысында ұстаған Шэн Шицай мен гоминьдан билеушілерінің мұндай істерді орындауға сана- сезімі жетпеді. Бір қарағанда мұның еш таң қаларлығы да жоқ еді. Өйткені Қытай ұлықтары Синьцзяндағы тұрғылықты халықтарды шынайы түсініп, біле бермейтін.
Олардың мұң-мұқтажын тіптен ескермейтін. Керісінше, өз білгенінше езіп-қанап, құлданған үстіне құлдағысы келетін. Бұлай болуына өздерінен бұрынғылардың азшылық ұлттарды билеп-төстеу тәжірибесі мен шектен тыс қаталдығы да өз әсерін тигізді. Олар басында билік, қолында құрал жоқ халықты қорқытып-үркітіп, жаныштап басқаруға болады деп есептеді. Тұрғылықты халықтың әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағдайын жақсартудың орынына оларды білімсіз, әрі жабайы деп кемсітті. Халыққа еш нәрсе істеп бермегенімен қоймай, өздерін қашан да жарылқаушы, кешірімшіл ретінде көрсетті. Сол арқылы тұрғылықты халықтан қулық-сұмдығын асырып, бас пайдаға кенелуді ойлады. Мұндайда тұрғылықты халықтар өз бас бостандығы мен өмір сүру шарттарын, діни сенімі мен әдет-ғұрпын, ұлттық келбетін сақтап қалуға мүдделі еді.
Назар аударғандарыңызға рахмет!!!
