ТАҚЫРЫП 10. Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеу Дәріс жоспары (1 сағат): Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеудің пәні мен әдістері Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеудің нысандары мен құрылымы Әдебиеттер: нег: 1-21, қос. 22-65 Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы
Құқықтық реттеу – қоғамдық пікір және мемлекеттік аппарат мүмкіндіктерімен қамтамасыз етілетін міндетті түрде орындалуы тиіс адамдар іс-әрекетінің құқықтық нормаларын (ережелер) шығару бойынша мемлекеттің іс-әрекеті; Бұл – мемлекеттің талаптары – олар қоғамның өмірлік іс-әрекетін реттеу үшін қажет Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеу - бұл мемлекеттік органдарды ұйымдастыру және олардың әрекет ету ережелерін орнату бойынша мемлекеттің іс-әрекеті Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы
Қатынастар Мәні Мемлекет (оның органдарының ) және қоғам, азаматтар арасындағы қатынастар Аталмыш қатынастар негізінде мемлекеттік-басқарушылық ықпал қалыптасады ( мемлекеттік аппараттың қоғамды басқаруы ) Мемлекет ішіндегі, оның органдары арасындағы қатынастар Бұл қатынастар оларды жүргізу затына және оларды басқаруға қажетті мемлекеттік билікке байланысты туындайды Мемлекеттік басқару процестеріне тартылған адамдар арасындағы ерікті қатынастар Кәсіби мемлекеттік қызметке ( мемлекеттік органдардың кадрлық құрамы ) және қандай да бір мәселелерді шешуге қатысты мемлекеттік органдарға жүгіну себептері бойынша туындайды Кесте 1 – Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің пәні Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы
Мемлекеттік органның құқықтық мәртебесінің элементтер тобы Елдің мемлекеттік органдар жүйесіндегі мемлекеттің органның орналасқан жері мен табиғаты. Органдардың заң шығару, атқару және сот билігіне ( горизонталды ) немесе орталық және жергілікті басқару органдарына ( вертикалды ) қатыстылығы Мемлекеттік органның құзыреттілігі – жекелеген басқарылатын объектілерге қатысты мемлекеттік органның басқару функциялары мен құзыреттілігі жиынтығының құқықтық көрінісі. Мұнда заңды түрде бекітіледі : нақты мемлекеттік орган үшін басқару функцияларының жиыны ; құзыреттілік құрамы ; басқарылатын объектілердің тізімі Мемлекеттік органның ұйымдық құрылымын, оның әрекет ету формалары, әдістері мен процедураларын құқықтық бекіту Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы
Құқықтық реттеу әдісі – мемлекеттік аппаратқа енетін әлеуметтік басқарушы жүйелердің әлеуметтік-құқықтық сала мен оның құраушы элементтеріне ықпал етуінің құқықтық тәсілдері, құралдары мен әдістерінің жиынтығы Құқықтық реттеу әдісі сипаттайды: Құқықтық реттеу субъектісі (көзі ), яғни сәйкес құқықтық нормаларды шығаруға өкілетті орган орталықтанған, императивті реттеу (субординация әдісі ); орталықсызданған, диспозитивті реттеу ( координация әдісі ); Басқарушылық процестердегі іс-әрекетті анықтайтын құқықтық нормалардың мәні мен мазмұны құқықтық реттеу тәсілдерінен тәуелді болады Тәсілдері ; Позитивті міндеттеу – тұлғаларға белгілі оңтайлы әрекеттерді жүзеге асыруға тікелей міндетті жүктеу ; Тыйым салу – тұлғаларға белгілі іс-қимылды жүзеге асырудан бас тарту міндетін жүктеу ; Рұқсат беру – тұлғаларға өзінің белсенді іс-қимылын жүзеге асыру құқығын ұсыну Кесте 2 – Құқықтық реттеу әдісі Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы
Құқықтық нормалардың жіктелуі Мәні Ішкі жіктелуі Регулятивті ( реттеу ) нормалары Қатынасушыларға құқық ұсыну және міндет жүктеу жолымен қоғамдық қатынастарды реттеуге тікелей бағытталған нұсқаулардан тұрадтын нормалар міндеттейтін, тыйым салушы және құқық беретін Қорғаныс нормалары Құқықтық жауапкершілік шаралары мен санкция қолдану тәртібін реттеуге бағытталған ( мемлекеттік-мәжбүрлеу шаралары ) нормалар Аталмыш нормалар құқықтық жауапкершілік түрлері бойынша жіктеледі Мамандандырылған ( арнайы ) нормалар Реттеу және қорғаныс нормаларын толықтыру қасиетіне ие нормалар жалпы ( жалпы тыйым салатын ); дефинитивті (нормативтік-құқықтық актілердегі түсініктер мен анықтамалар ); декларативті ( нормалар-қағидалар ); оперативті коллизиялық – нормалар арасындағы таңдауды реттейтін Нормалардың мазмұны бойынша Абсолютті анықталған, салыстырмалы анықталған, жағдайлық, баламалы, факультативті, императивті, диспозитивті ; негізгі ( генералды ), бөлшектенген, вариативті ; жалпы, ерекше және ұсынушылық; сыйақылаушы Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы Кесте 3 – Құқықтық нормалардың жіктелуі
Гипотеза – өмірдегі ( әрекет ететін ) шарт, жағдай, қатынастарды көрсететін норманың бөлігі. Диспозиция – әрекет ету мазмұнын ашатын норманың бөлігі, яғни субъектіде туындайтын құқықтар мен міндеттер. 3. Санкция – сәйкес норманың гипотезасын ( құқықтық санкциялар ) және диспозицияны ұстанбау ( бұзу ) жағдайында мемлекеттік билікпен қабылданатын шараларды сипаттайтын норманың бөлігі Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы
Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеуге қойылатын талаптар : Сәйкес құқықтық нормалар қабылдау (шығару ) уақытылығы және олардың мағынасы бойынша өзектілігі; Тұрақтылығы. Мемлекеттік органдар мен лауазымдардың мәртебесіне шексіз өзгерту енгізуге болмайды ; Құқықтық нормалардың толықтығы мен ішкі келісімділігі Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы
Құқықтық реттеу нысандары ( формалары ) Мемлекеттің конституциясы – жоғарғы инстанциядағы нормативті құқықтық акт Қандай да бір істі жүргізу ережелері мен құқықтық тәртібін анықтайтын заңдар Президенттің жарлықтары мен бұйрықтары Құқықтық және нормативтік актілер Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы
ереже – қандай да бір мемлекеттік органның мәртебесі мен өкілеттіктерін айқындайтын нормативтік құқықтық акт; заң – аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген негізге алынатын қағидаттар мен нормаларды белг i лейт i н нормативт i к құқықтық акт; заңнамалық акт – Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізетін заң, конституциялық заң, кодекс, шоғырландырылған заң, заң, Қазақстан Республикасы Парламент i н i ң қаулысы, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының және Мәж i л i с i нің қаулылары кодекс – осы Заңның 8-бабында көзделген б i ртектес аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейт i н құқық нормалары б i р i кт i р i лген және жүйеге келт i р i лген заң ; конституциялық за ң – Қазақстан Республикасы Конституциясы 62-бабының 4-тармағында белг i ленген тәрт i ппен, Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген мәселелер бойынша қабылданатын заң ; Қазақстан Республикасының заңнамасы – белгіленген тәртіппен қабылданған нормативт i к құқықтық акт i лер жиынтығы ; Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы
құқық нормасы – реттелетін қоғамдық қатынастар шеңбер i нде көп мәрте қолдануға арналған, жеке-дара айқындалмаған тұлғалар тобына қолданылатын, тұрақты немесе уақытша сипаттағы жалпыға м i ндетт i мінез-құлық қағидасы; құқықтық акт – республикалық референдумда қабылданған не уәкілетті органдар қабылдаған, құқық нормаларын немесе жеке-дара билік ететін құқықтық нұсқамаларды қамтитын, белг i ленген нысандағы жазбаша ресми құжат; нұсқаулық – қоғамдық қатынастардың қандай да бір саласында заңнаманың қолданылуын тиянақтайтын нормативтік құқықтық акт нормативтік емес құқықтық акт – құқық нормаларын қамтымайтын, уәкілетті орган өз құзыреті шегінде шығарған (қабылдаған), жеке-дара айқындалған тұлғалардың заңнамада белгіленген құқықтары мен міндеттерін іске асыратын не нормативтік құқықтық актіде қамтылған нормаларға түсіндірме беретін жазбаша ресми құжат, сондай-ақ мемлекеттік жоспарлау жүйесі саласындағы құқықтық актілер; нормативт i к құқықтық акт – республикалық референдумда қабылданған не уәк i летт i орган қабылдаған, құқық нормаларын белг i лейт i н, өзгертет i н, толықтыратын, олардың қолданысын тоқтататын немесе тоқтата тұратын, белг i ленген нысандағы, қағаз жеткізгіштегі жазбаша ресми құжат және сонымен бірдей электрондық құжат ҚР « Құқықтық актілер туралы » 2016 жылғы 6 сәуірдегі № 480- V Заңы Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы
Негізгі : ҚР Конституциясы, ҚР конституциялық заңдары, ҚР кодекстері, ҚР шоғырландырылған заңдары, ҚР заңдары; ҚР Президент i н i ң нормативт i к құқықтық жарлықтары; ҚР Парламент i нің және оның Палаталарының нормативт i к құқықтық қаулылары; ҚР Үк i мет i н i ң нормативт i к құқықтық қаулылары; ҚР Конституциялық Кеңес i н i ң, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары; ҚР Орталық сайлау комиссиясының, ҚР Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің, ҚР Ұлттық Банкінің және өзге де орталық мемлекеттік органдарының нормативтік құқықтық қаулылары; ҚР министрлерінің және орталық мемлекеттік органдардың өзге де басшыларының нормативтік құқықтық бұйрықтары; орталық мемлекеттік органдардың ведомстволары басшыларының нормативтік құқықтық бұйрықтары; мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдері, әкімдіктердің нормативтік құқықтық қаулылары. Туынды : ереже; техникалық регламент; мемлекеттік көрсетілетін қызмет стандарты; мемлекеттік көрсетілетін қызмет регламенті; қағидалар; нұсқаулық Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы
1) бюджетт i к; 2) азаматтық ; 3) азаматтық процестік ; 4) неке-отбасы ; 5) экологиялық ; 6) су; 7) жер ; 8) орман ; 9) салық ; 10) кеден ; 11) еңбек ; 12) қылмыстық жазаларды орындауға байланысты ; 13) әк i мш i л i к жауаптылыққа тартуға байланысты ; 14) қылмыстық жауаптылыққа тартуға байланысты ; 15) қылмыстық-процестік ; 16) денсаулық сақтау саласындағы ; 17) кәсіпкерлік саласындағы ; 18) жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы
а) заңнамалық реттеу, онда мемлекеттік басқарудың (орталық деңгейдегі) элементтері анықталады – негізгі қағидалар, тәсілдемелер, әдістемелік негіздер; б) жергілікті басқару органдары арқылы мемлекеттік басқарудың бірқатар элементтерін нормативтік анықтау в) жалпы және арнайы құзыреттегі атқарушы билік органдарымен жүзеге асырылатын басқарушы процестерді ішкі жүйелік нормативтік реттеу ; г) халық еркін тікелей білдіруге болатын шағын территориялар шеңберінде өзін-өзі басқарушылық реттеу ; д) бақылау және құқық қорғау органдары тарапынан басқарушылық процестерді құқық қорғау реттеу. Ол адамдардың құқықтары мен бостандықтарын, мемлекеттік басқарудағы орнатылған қағидалар мен институттарды қорғап, оған кепілдік береді Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы
При его осуществлении необходимо добиваться возможной взаимосвязи: по времени издания правовых актов, определяющих правовой статус подсистем государственного управления; по содержанию самих правовых норм, регулирующих однотипные или близкие управленческие явления, процессы и отношения; по органам, которые составляют территориальные, отраслевые, функциональные и иные подсистемы государственного управления; по юридической силе правовых актов, относящихся к одному уровню организационной структуры государственного-управления
