Taýýarlan.Boranowa Keýik Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Döwlet Gullugy akademiýasy Ders.Türkmen halkynyň milli medeni mirasy
Türkmenistanyň günorta etraplarynda ýüze çykan iň gadymy ekerançylyk merkezi dünýä taryhynda “Jeýtun medeniýeti” ady bilen bellidir. B.e. Öňki V müňýyllyga degişlidir.ol Aşgabat şäheriniň 30 km demirgazyk – günbatarda ýerleşýär. Jeýtun medeniýeti esasan ekerançylyk, maldarçylyk bilen meşgullanypdyrlar. Jeýtun medeniýetinden gazuw agtaryş işleri geçirilende ol ýerlerde küýzeleriň, gap-gaçlaryň tapylandygy subut edýär. Jeýtun medeniýetiniň ýadygärliklerini 3 döwüre bölüpdirler. Irki, orta, giçki döwürlere bölünipdir. Ahal welaýatynyň Bamy obasyndan başlap tä Mäne-Çäçe obasyna çenli aralygy öz içine alypdyr.
Köpetdagdan akyp gaýdýan suw çeşmeleri Garagumyň çägeliklerine ýetip siňýär ekeni. Emma heniz ýeriň yzgary gitmänka, adamlar ýere tohum taşlapdyrlar. Şeýlelikde, biziň ýurdumyzda däne ekininiň esasyna goýanlar jeýtunlylar bolupdyr. Jeýtunlylaryň oturymly ekerançylyk we maldarçylyk bilen meşgul bolan döwründe dünýäniň köp böleginde adamlar ýabany ösümlikleri ýygnamak, aw awlamak bilen meşgullanypdyrlar.
Je ý tun medeni ý etini ň ý adyg ä rlikleri üç d ö wre b ö l ü n ýä r. 1- nji d ö wr ü ne Je ý tundepe, Ç opandepe, Togalak depe ; 2- nji d ö wr ü ne Pessejik depe, Ç opandepe hem - de G ö kdepe etrabyndaky be ý leki ý adyg ä rlikler ; 3- nji d ö wr ü ne M ä ne bilen Çäçä ni ň arasyndaky Ç agylly depe degi ş lidir.
Ekerançylyk bilen baglanşykly işleriň artmagy hojalykda atanyň rolunyň ýokarlanmagyna getiripdir. Indi enelik urugy öz ornuny atalyk urugyna berip başlayar indi aýallar öý işleri, çagalary terbiýelemek bilen meşgullanyp başlaýarlar urugy dolandyrmaklygy hem atalar öz ellerine alypdyrlar. Indi urug aksakgaly, çopan, goranmak işleri, uruş meseleleri, ekerançylyk işlerini alyp barmak erkekleriň paýyna düşüp ugraýar. Maldarçylyk hojalygynyň möhüm pudaga öwrülip ugramagy bilen baglanşykly ol ekerançylykdan bölünip aýrylýar. Mallaryň sanynyň kem-kemden köpelmegi giň öri meýdanlaryny talap edipdir. Indi çarwalar täze öri meýdanlaryny gözläp ondan-oňa göçüp ýöremeli bolupdyrlar. Olar öz çagalaryny hem bile alyp gidipdirler. Bu ýagdaý öz gezeginde çarwa maldarçylyk hojalygynyň ekerançylykdan bölünip aýrylmagyna getiripdir. Maldarçylygyň ýüze çykmagy dokmaçylygyň ösmegine getiripdir. B.e.öňki II müň ýýllyk Enolit daş asyryndan bürünç asyryna geçmekligi aňladypdyr. Bu döwür Türkmenistanyň ilatynyň taryhy ösüşinde aýratyn eýýam bolup durýar.
Altyndepe sebitde ilkinji şäher döwletleriň biridir
Altyn depäniň harabaçylygy Altyn asyr etrabynyň Mäne obasynyň golaýynda ýerleşýär. Altyndepe ozalky SSSR-iň territoriyasyndaky iň gadymy şäherdir. Ol 46 ga. Meýdany tutyp, bu şäherde 5000-e golaý ilat ýaşapdyr.
Jeýtun medeniýeti Merkezi Aziýanyň günortasynda Köpetdagyň eteginde dörän b.e. öňki VI müňýyllyga degişli iň gadymy ekerançylyk medeniýetidir. Bu medeniýetiň ýadygärlikleri Jeýtun, Pessejikdepe, Täze Nusaý galasynyň aşaky gatlagy, Çopan depe, Çakmakly depe Köpetdagdan akyp gaýdýan kiçijik çaýlaryň ugrunda, olaryň guma ýaýrap gutarýan ýerlerinde ýerleşipdirler.
Paryzdepe 2016-njy ýylda gazuw agtaryş işleri geçirilende külalçylyk bilen meşgullanypdyrlar. Müňlerçe ýyl mundan ozal ýüňi gaýtadan işläp, ondan dürli görnüşli matalaryň we halylaryň dokalandygyny görkezýär. Paryzdepe Nusaýa degişli bolup Paryzdepäniň üstünden kerwenler söwda üçin geçipdirler.
