PGS.TS. Phan Quốc Anh
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VĂN HÓA TP HCM GIÁO TRÌNH VĂN HÓA CHĂM 2016 UBND TỈNH NINH THUẬN HỒ SƠ DI TÍCH THÁP HÒA LAI & PO KLONGIRAI 2016
TÀI LIỆU THAM KHẢO Tài liệu tham khảo ở cuối giáo trình văn hóa Chăm - Giáo trình điện tử của Trường Đại học Văn Hóa Tp HCM
Tổng số: 2 tín chỉ Lý thuyết: 25 tiết Làm việc nhóm và báo cáo chuyên đề: 10 tiết Thi vấn đáp hết môn: 1 ngày Chia nhóm làm việc, trình bày trước cả lớp bằng powerpoint Thi vấn đáp theo câu hỏi cuối các chương.
1.1. Tộc danh, lịch sử tộc người 1.1.1. Tộc danh 1.1.2. Lịch sử tộc người 1.2. Dân số, địa bàn cư trú, đặc điểm dân cư 1.2.1. Người Chăm ở Phú Yên, Bình Định 1.2.2. Người Chăm ở Ninh Thuận, Bình Thuận 1.2.3. Người Chăm ở Nam Bộ 1.3. Môi trường cư trú 1.3.1. Môi trường tự nhiên 1.3.2. Môi trường xã hội
Người Chăm ngày nay, trước kia còn có các tên gọi là người Chiêm, Chiêm thành, Hời, Cam, Champa, Chàm. Người Chăm thuộc chủng Austronesia (Nam đảo), là một trong năm tộc người ở Việt Nam thuộc nhánh ngữ hệ Mã Lai - Đa Đảo (Malayo - Polinésien) gồm Gia Rai, Ê Đê, Chu Ru, Raglai.
Chăm H’roi, Chăm Bana: Bình Định, Phú Yên Chăm Bàlamôn (Ahier): Ninh Thuận, Bình Thuận Chăm Bà ni (Awal) – “Hồi giáo cũ”: Ninh Thuận, Bình Thuận Chăm Islam (Hồi giáo): Nam bộ (An Giang,Tp HCM, Tây Ninh, Đồng Nai, Bình Phước, Ninh Thuận.
Từ năm 1991, Nhà nước đã thống nhất tên gọi chính thức cộng đồng người Chăm trên toàn lãnh thổ Việt Nam từ Phú Yên, Bình Định, Ninh Thuận, Bình Thuận và các tỉnh Nam bộ với tên chung là người Chăm.
“Hoặc là người di cư từ thế giới đảo Đông Nam Á đến, hoặc là người di cư từ các quần đảo nam Trung Quốc xuống vùng đất liền Đông Dương rồi từ đó di cư ra hải đảo Đông Nam Á”. ( Phan Xuân Biên, Phan An, Phan Văn Dốp (1991), Văn hóa Chăm, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, tr. 9.)
Giả thiết: Người Nam Đảo có nguồn gốc từ dân Bách Việt và họ xuống phía nam bằng đường biển qua Philippin, Indonesia tới tận châu Đại Dương, một bộ phận trở lại lục địa vào Malacca và Việt Nam. “...do những nguyên nhân sâu xa của lịch sử và truyền thống văn hóa, trong cư dân Đông Nam Á còn có khá đông người gốc Ấn Độ”. Hoàng Tâm Xuyên (chủ biên), (1999), Mười tôn giáo lớn trên thế giới, bản dịch của Dương Thu Ái và Phùng Thị Huệ, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr. 27.
Giả thiết: Theo Phan Khoang thì “Tổ tiên của người Chàm từ các hải đảo Mã Lai, Nam Dương tràn lên bờ biển Trung – Việt ngày nay từ nhiều thế kỷ trước Tây lịch kỷ nguyên. Ở đấy, họ tiếp xúc với thổ dân là người Kiratas, thuộc giống Indonésiens; số người Kiratas không chịu họ chế ngự thì dồn lên ở các miền núi Trường Sơn”. Kirata, theo tiếng Ấn Độ là “dân ở núi”. Phan Khoang, Việt sử xứ đàng trong, Nhà sách khai trí. Sài Gòn, tr.35.
Stephen Oppenheimer trong cuốn sách “Eden in the East: The Drowned Continent of Southeast Asia” (tạm dịch là: Lục địa chìm đắm Đông Nam Á) Trận đại hồng thủy tương tự như trong Kinh Thánh là có thật và xảy ra vào cuối thời đại Băng hà (Ice Age). Trước đại hồng thủy, các hải đảo Đông Nam Á vẫn nối với đất liền, nước biển dâng đã chia cắt thành hàng trăm, hàng nghìn đảo lớn nhỏ. Điều đó giải mã tại sao có các hình thuyền trên kago của các dân tộc Tây Nguyên
Sau khi các nhà khảo cổ học tìm thấy những di chỉ khảo cổ Sa Huỳnh đầu thế kỷ XX với niên đại từ 4000 năm đến 2000 năm trước công nguyên, các nhà khoa học giả thiết rằng chủ nhân của văn hóa Sa Huỳnh có thể là tổ tiên của người Chăm. Những tác giả trong công trình Văn hóa Chăm đã dành một chương nói về văn hóa Sa Huỳnh và gọi đó là văn hóa tiền Chăm Pa. Phan Xuân Biên, Phan An, Phan Văn Dốp (1991), Văn hóa Chăm, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, tr. 13.
Dân tộc Chăm là một trong những tộc người trong nhóm ngôn ngữ Malayo - Polyn é si e n. Đ ây là cư dân bản địa đã định cư lâu đời trên lãnh thổ Việt Nam ngày nay. Xét về mặt chủng tộc, người Chăm là một bộ phận của nhóm loại hình Indonésien cùng một số dân tộc khác ở Tây Nguyên, tiếng nói của họ rất gần với các dân tộc Raglai, Churu, Êđê và Giarai.
Về nguồn gốc người Chăm H’roi ở Phú Yên, Bình Định, s ách Đại Nam Nhất Thống Chí của các tác giả Quốc sử quán triều Nguyễn viết: “Đạo Phú Yên xưa là đất việt thường thị, đời nhà Tần thuộc Tư ợ ng Quận, đời nhà Hán là đất Lâm Ấp, đời nhà Tùy là quận Lâm Ấp, đời nhà Đường đổi làm Châu Lâm, sau bị Chiêm Thành chiếm cứ, tức là đất Bà Đài và Đã Lãng”. Quốc sử quán Triều Nguyễn, Đai Nam nhất thống chí, biên dịch, tập III, Nxb Thuận Hóa 1999, tr. 63-64.
Theo kết quả điều tra dân số và nhà ở năm 2009, người Chăm ở Việt Nam có 161.729 người. Trong đó, ở Bình Định: 5.336 người; Phú Yên: 19.945 người; Ninh Thuận: 67.274 người; Bình Thuận: 34.690 người; Tây Ninh: 3.250 người; Đồng Nai: 3.887 người; An Giang: 14.209 người; Thành phố Hồ Chí Minh: 7.819 người; Bình Dương: 837 người; Bình Phước: 568 người. Nhà xuất bản Thống kê, Tổng điều tra dân số và nhà ở Việt Nam năm 2009.
Địa bàn cư trú của người Chăm ở Phú Yên kéo dài từ phía Tây Bắc huyện Đồng Xuân, huyện Sơn Hoà đến huyện Sông Hinh (ở phía Tây Nam). Ngoài ra, còn một số ít người Chăm còn cư trú ở thôn Lạc Đạo, xã Xuân Thành huyện Tuy Hoà và thôn Hố Hầm, xã Hoà Hội huyện Phú Hoà. Địa bàn cư trú của người Chăm ở Phú Yên chủ yếu ở các huyện và vùng đất miền núi, tiếp giáp với các tỉnh Tây Nguyên.
Người Chăm Bình Định sinh sống nhiều nhất ở huyện Vân Canh, tập trung ở 13 làng thuộc 3 xã Canh Hoà, Canh Thuận, Canh Hiệp và thị trấn Vân Canh. Người Chăm ở tỉnh Bình Định hiện nay là một trong những cư dân bản địa, có mặt từ rất sớm. Người Chăm Vijaya đã sáng tạo nên những giá trị văn hoá khá rực rỡ và đặc sắc mà đại diện tiêu biểu của nó là hệ thống thành quách, hệ thống tháp, các bia, tượng...còn đến ngày nay
Tiểu vương quốc Panduranga. năm 2009, người Chăm ở Ninh Thuận có 67.274 người chiếm 41% dân số Chăm của cả nước. Đây là tiểu vương cuối cùng của vương quốc Champa xưa, là vùng đất cuối cùng của người Chăm, là nơi tồn tại những hậu duệ cuối cùng của các triều đại Champa, cũng là nơi mà cộng đồng người Chăm còn giữ được nhiều truyền thống văn hoá Chăm sâu đậm và lâu đời nhất.
Từ 22 làng Chăm năm 2000, nay đã chia tách thành 35 thôn, khu phố người Chăm cư trú. Đặc điểm cư trú của người Chăm ở Ninh Thuận là đa số sinh sống ở các làng thuần Chăm. Chỉ có một số làng sống xen kẽ với người Kinh.
Người Chăm Ahier Người Chăm Ahier Người Chăm Ahier
Ng ườ i Chăm Bàlamôn ở Ninh Thuận sống tập trung ở 16 làng và chia theo ba khu vực đền tháp thờ tự, được phân chia theo khu vực cộng đồng tôn giáo. Mỗi khu vực cộng đồng tôn giáo có hệ thống chức sắc chịu trách nhiệm cộng đồng tín đồ của khu vực mình cai quản. Hiện nay ở Ninh Thuận có 37 chức sắc Bàlamôn, trong đó có 3 vị Cả sư (Po Dhia) phụ trách 3 khu vực cộng đồng tín đồ và chịu trách nhiệm cúng lễ ở 3 khu vực đền tháp (xem tài liệu giáo trình)
Người Chăm Bàni ở Ninh Thuận cư trú ở các thôn: Phước Nhơn, An Nhơn (xã Xuân Hải, huyện Ninh Hải), Thành Tín (xã Phước Hải, huyện Ninh Phước), Phú Nhuận (xã Phước Hậu, huyện Ninh Phước), Văn Lâm (huyện Thuận Nam), thôn Lương Tri (huyện Ninh Sơn).
Theo kết quả điều tra sơ bộ tổng dân số và nhà ở năm 2009, dân số người Chăm toàn tỉnh Bình Thuận là 34.690 người. Họ tập trung sinh sống tại 6 huyện gồm : Tuy Phong 5.088 người, Bắc Bình 20.044 người, Hàm Thuận Bắc 5.068 người, Hàm Thuận Nam 983 người, Hàm Tân 1.296 người, Tánh Linh 1.798 người…
Người Chăm Bình Thuận sống phân bố tập trung và rải rác tại 26 thôn (khu phố) của 13 xã (phường, thị trấn) thuộc 10 huyện (thị xã, thành phố) trong tỉnh Bình Thuận và trong đó có 4 xã thuần Chăm. ( Xem số liệu trong giáo trình )
Ở Bình Thuận có nhóm người Chăm gọi là Kinh Cựu (Kinh - Chăm). N gười Kinh Cựu là kết quả của sự hợp huyết trong hôn nhân giữa người Việt và người Chăm. Trước đây, họ cư trú chủ yếu tại 4 thôn: Xuân Quang, Xuân Hội, Tuân Giáo và Tuần Mục. Hiện nay, tuy số lượng không nhiều nhưng ở các nơi đều có hiện tượng xã hội này.
Người Chăm ở Nam Bộ có chung nguồn gốc với người Chăm ở Nam Trung Bộ. Đây là một bộ phận người Chăm ở Nam Trung bộ di cư sang Campuchia từ khoảng thế kỷ XVII để rồi sau đó về lại Nam Bộ cư trú.
Vào năm 1840, khi Khâm sai đại thần nhà Nguyễn Lê Văn Đức cùng Trương Minh Giảng từ Campuchia rút lui về Châu Đốc, một số đông người Chăm Hồi giáo theo làm binh lính, thân binh, cận vệ…cùng gia đình, thân nhân rút theo ông Lê Văn Đức về cư trú dọc sông Hậu Giang và Khánh Bình, trong tỉnh An Giang từ đó đến nay. A.Buissere. “Rapport sur les Chams et les Malais de L’arrodissement de Chau doc. E et B No-6-1880. Trần Trọng Kim, (1954), Việt Nam sử lược, Nxb Tân Việt, tr.461
Những đợt di cư đã hình thành một cộng đồng Chăm An Giang với những làng Chăm nằm xen kẽ xóm làng người Kinh chạy dài từ biên giới huyện An Phú xuôi dòng sông Hậu rồi hợp lưu tại Châu Đốc tạo nên một quần thể dân cư mang sắc thái văn hóa mới lạ. Người Chăm ở An Giang cư trú ở 9 palei, có 3000 hộ và 14.209 người. (Xem số liệu trong giáo trình)
Hiện nay người Chăm Nam bộ cư trú tập trung nhiều nhất ở tỉnh An Giang với 14.209 người. Tây Ninh: 3.250 người; Đồng Nai: 3.887 người; An Giang: 14.209 người; Thành phố Hồ Chí Minh: 7.819 người; Bình Dương: 837 người; Bình Phước: 568 người. Người Chăm ở thành phố Hồ Chí Minh có 7.819 người sinh sống, hình thành 15 khu vực cư trú tập trung. Mỗi khu vực là một xóm Chăm quần tụ xung quanh một thánh đường Hồi giáo.
1.3.1. Môi trường tự nhiên 1.3.2. Môi trường xã hội
Nói đến miền Trung, ai cũng biết đấy là miền có địa thế hẹp chiều Tây - Đông, dằng dặc chiều Bắc - Nam, phía tây là dãy Trường Sơn, từng đoạn, từng dải núi - đồi này lại đâm ngang ra biển Đông, chia cắt miền Trung thành từng vùng, xứ, tỉnh. Đi từ Bắc vô N am là ta cứ lần lượt vượt qua “một đèo, một đèo lại một đèo”: đèo Ba Dội, đèo Ngang, đèo Hải Vân, đèo Cù Mông, đèo Cả... Trần Quốc Vượng (1998), Việt Nam Trung Bộ, một cái nhìn sinh thái nhân văn, tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số 4 (33), tr. 8 - 24.
Người Chăm ở Bình Định, Phú Yên cư trú ở miền núi, nằm trong vùng khí hậu của vùng đất cực Nam Trung bộ, chịu ảnh hưởng của khí hậu khô nóng. Địa bàn cư trú của người Chăm Bình Định, Phú Yên đều xa biển, ở đầu nguồn các dòng sông, có nhiều khe suối và nhiều thung lũng hẹp, tiếp giáp với Tây Nguyên.
Panduranga là vùng đất cực nam của Champa cổ, xa xôi và cách trở đối với kinh đô chính của vương triều, là một vùng lãnh thổ tương đối độc lập, có lúc là tiểu vương quốc, có khi là phiên vương của Champa. Là vùng đất biên ải phía nam, Panduranga luôn phải đối đầu với các cuộc chiến tranh với Phù Nam, Chân Lạp và cả “tiểu quốc” Mạ ở phía tây nam..
Panduranga đã từng là vùng đất bị người Khơ me chiếm đóng hàng nhiều chục năm, đã từng có khi giao hảo, liên minh với người Mạ và sau đó lại xung đột với người Mạ. Boulbet, J. (1999), Xứ người Mạ lãnh thổ của thần linh - nưggar Maá, Nưggar Yang, bản dịch của Đỗ Văn Anh, Nxb. Đồng Nai, tr. 131
Panduranga có nhiều vũng, vịnh đẹp và lợi hại như vịnh Cam Ranh, vịnh Vĩnh Hy, cảng Hòn Đỏ, mũi Pan-đa-rang (mũi Dinh), vịnh Cà Ná, M ũi Né, Phú Hài v.v …Đó là những cửa biển thông thương với các vùng trong vương quốc, với các nước Nam Đảo và các khu vực khác trên thế giới. Ninh Thuận – Bình Thuận là một vùng đặc thù về địa văn hoá. Nhà địa lý học Dufeil gọi là “miền sa thảo độc nhất Đông Nam Á châu”. Dẫn theo Lam Giang (1970), Panduranga Sơn Xuyên Ninh Thuận, Ninh Thuận, tr. 73.
Nam Trung bộ có hai mùa: mùa mưa từ tháng 9 đến tháng 11, mùa khô từ tháng 12 đến tháng 8 năm sau, là vùng có lượng mưa trung bình thấp nhất toàn quốc. Vùng sa thảo Ninh Thuận rất đặc thù, độ ẩm thấp nhất, ít mưa nhất, nhiều nắng gió nhất. Là nơi duy nhất nuôi được cừu, trồng được nho. Diện tích làm muối lớn nhất nước
Khác với kh í hậu khô nóng khắc nghiệt ở vùng đồng bào Chăm Nam Trung bộ, vùng cư trú của người Chăm An Giang là một miền đất phù sa màu mỡ của hệ thống sông M ê Kô ng. Hàng năm vào dịp nước sông M ê Kô ng dâng cao do các đợt lũ tràn về, vùng đất cù lao ven sông Hậu lại được bồi đắp thêm một lớp phù sa mới.
Khí hậu vùng đồng bào Chăm sinh sống ở Nam bộ nằm trong vùng nhiệt đới gió mùa, có hai mùa mưa nắng rõ rệt. Vùng cư trú của người Chăm nơi đây có các sông lớn và hệ thống kênh rạch chằng chịt nên canh tác trồng lúa nước, đánh bắt cá và giao thông thủy, thương mại đường thủy khá thuận lợi.
Môi trường xã hội của người Chăm ở Phú Yên, Bình Định Do cư trú ở vùng miền núi, gần gũi với tộc người Bana và các dân tộc Tây Nguyên nên môi trường xã hội của người Chăm ở Phú Yên, Bình Định, có nhiều điểm tương đồng với các dân tộc Tây Nguyên.
Người Chăm H’roi bảo lưu tín ngưỡng đa thần và tục thờ cúng tổ tiên. Chủ làng là người đứng đầu tổ chức tự quản của làng. Xưa kia, chủ làng do dân làng bầu lên theo nguyên tắc lựa chọn dân chủ. Chủ làng quản lý cộng đồng dựa theo luật tục của ông bà truyền lại, có trách nhiệm huy động dân làng chiến đấu bảo vệ làng
Người Chăm ở Phú Yên, Bình Định cũng bị chi phối bởi chế độ mẫu hệ. Con cái theo họ mẹ và người con gái được thừa kế tài sản, được ở nhà do cho mẹ tạo dựng, có trách nhiệm nuôi dưỡng cha mẹ lúc già yếu, bệnh tật, thay mặt cha mẹ thực hiện các nghĩa vụ của cộng đồng. Viện Văn hóa Thông tin, Sở VHTT Phú Yên (2004), Nhận diện văn hóa người Chăm ở Phú Yên, tr.83-90
Người Chăm ở Ninh Thuận, Bình Thuận gắn với vùng đất Panduranga. Ngoài lớp văn hóa bản địa, người Chăm nơi đây sớm chịu ảnh hưởng văn hóa Ấn Độ qua quá trình tiếp nhận các tôn giáo. Tuy vậy, yếu tố văn hóa bản địa lâu đời vẫn tồn tại trong môi trường xã hội Chăm.
Mặc dù bị chi phối bởi giáo lý, giáo luật và pháp luật nhà nước nhưng trong cộng đồng người Chăm nơi đây vẫn tồn tại và ít nhiều còn bị chi phối bởi luật tục Chăm. Thậm chí nhiều phong tục tập quán không tuân thủ theo giáo lý, giáo luật như: người Chăm theo các tôn giáo phụ quyền nhưng xã hội Chăm vẫn duy trì chế độ mẫu hệ.
Ngày nay, ngoài việc thực hiện Hiến pháp và pháp luật chung, người Chăm ở Ninh Thuận, Bình Thuận còn chịu chi phối bởi tôn giáo, bởi Hội đồng chức sắc của tôn giáo Bàlamôn, Bàni và Islam cùng những quy định của tín ngưỡng, phong tục tập quán riêng biệt của từng cộng đồng tôn giáo.
Người Chăm Bàlamôn cố kết cộng đồng bằng tín ngưỡng thờ kút. Tín ngưỡng nhập kút, thờ kút như một kiểu giáo lý đã được linh hóa mà bất cứ người nào cũng phải tuân thủ một cách tự nguyện. Chính tín ngưỡng nhập kút theo mẫu hệ là nguyên nhân cơ bản cố kết cộng đồng và như một vành đai chắc chắn bao quanh cộng đồng Chăm Bàlamôn.
Sự bền vững của xã hội mẫu hệ Chăm có nguyên nhân sâu xa của nó. Đó là những quy định trong hôn nhân (hôn nhân đồng tôn giáo - đồng dân tộc) và đặc biệt là những quy định bắt buộc một cách khắt khe trong lễ nhập kút theo dòng họ mẹ. Nhưng, trong xu thế thời đại hiện nay, những yếu tố văn hóa được coi là truyền thống bền vững nhất cũng đang đứng trước nguy cơ mai một.
Theo nhiều tài liệu thì người Chăm, trong thời gian sinh sống ở Campuchia đã tiếp xúc và chung sống với người Java (đến từ Borneo, Sumatra), người Mã lai (đến từ Singapore, Taengganu, Thái Lan…) vốn là những tín đồ Islam và họ đã truyền đạo Islam cho người Chăm di cư từ Việt Nam sang. Theo Dohamide, (1965), Hồi giáo tại Việt Nam, Bách khoa số 193-194, tr. 5: vua Pô Chơn Chan cùng một nhóm cận thần của ông đã theo Hồi giáo trước khi sang Campuchia khoảng năm 1822 – 2823.
Người Chăm ở Nam bộ theo tôn giáo Islam nên ứng xử trong môi trường xã hội, tập tục chịu sự chi phối mạnh mẽ của giáo luật. Ở các palei Chăm đều có các thánh đường, làm nơi quy tụ của toàn thể dân làng để thực hành việc đạo. Vào các ngày thánh lễ, các vị chức sắc hành lễ ở thánh đường với sự tham dự của đông đảo tín đồ.
Ngoài môi trường xã hội chung sống với các dân tộc khác ở Nam bộ, người Chăm ở Nam bộ sống trong một môi trường xã hội chi phối bởi giáo lý, giáo luật Islam, thực hiện một cách nghiêm túc các bổn phận của một tín đồ.
Khác với người Chăm ở Nam Trung bộ, người Chăm theo Islam duy trì chế độ phụ hệ. Quan hệ huyết thống được tính theo dòng cha nên vị trí người phụ nữ trong gia đình bị xem nhẹ. Người ta quý trọng con trai hơn con gái. Con trai được quyền thừa kế. Chỉ có trẻ em trai mới được vào thánh đường ăn cỗ trong các ngày lễ lớn hàng năm.
Phụ nữ chỉ lo nội trợ, dệt vải khuất sau bức màn kín đáo, không được đến thánh đường cũng như nghĩa địa. Giáo luật chỉ cho phép các cô gái chưa có chồng ra khỏi nhà vào mỗi chiều tối, bao giờ cũng phải choàng khăn trên đầu và thường có người lớn đi kèm giám sát. Phan Xuâ n Biên, Phan An, Phan Văn Dốp, (1992), Văn hóa Chăm, Nxb KHXH, tr. 195
Hãy khái quát về tộc danh Chăm ở các vùng người Chăm cư trú. Hãy trình bày lịch sử quá trình tộc người của người Chăm ở Việt Nam Hãy khái quát về tình hình dân số, phân bổ dân cư và địa bàn cư trú của người Chăm ở Phú Yên, Bình Định. Hãy khái quát về tình hình dân số, phân bổ dân cư và địa bàn cư trú của người Chăm ở Ninh Thuận, Bình Thuận. Hãy khái quát về tình hình dân số, phân bổ dân cư và địa bàn cư trú của người Chăm ở Nam Bộ. Hãy trình bày môi trường cư trú, môi trường xã hội của người Chăm ở Nam Trung bộ Hãy trình bày môi trường cư trú, môi trường xã hội của người Chăm ở Nam bộ.
