РАҲИМОВ МУҲАМАД ЮНУСОВИЧ МАВЗУ: ҚОРАМОЛЛАР ИКСОДИДОЗЛАРИ ЭКОГЕНЕЗИ ВА ҚАРШИ КУРАШНИНГ САМАРАЛИ ЧОРАЛАРИ 03.00. 06- «Зоология» (ветеринария фанлари бўйича) А. РЎЗИМУРОДОВ Ветеринария фанлари доктори, профессор Ветеринария фанлари доктори, катта илмий ходим С.И.МАВЛАНОВ С А М А Р Қ А Н Д – 2022
Мамлакатимизда аҳолини санитария-эпидемиологик осойишталигини сақлашда ҳамда чорвани эпизоотик ҳолатини барқарорлаштиришда иксод каналарининг тарқалиши катта тўсиқ бўлмоқда. Улар қон сўриш билан бирга ҳайвоннинг терисини жароҳатлаб, 85% тери хомашёсини ишлаб чиқаришга яроқсиз, ҳар бир бош соғин сигирнинг сут сутдорлиги 18-20%, тана вазнини эса 12% гача камайишига олиб келади. Иксод каналарини ҳалқ хўжалигига келтирадиган иқтисодий зараридан ташқари катта ижтимоий ҳавф ҳам туғдиради - қон сўрувчи турлари одамлар орасида офат келтирувчи трансмиссив ва табиий ўчоқли (ўлат, геморрагик иситма, вирусли ва риккетсиоз) касалликлар Vector юқтирувчилари ҳисобланади. Паразитар турлар миқдорини, хусусан, иксод каналарни назорат қилиб бориш, табиатда биологик мувозанатни муҳофаза қилиш муҳим аҳамият касб этади.
Иксод каналарининг тур таркиби, морфологияси, биологияси, экологияси, эволюцияси, қарши кураш ва даволаш муаммолари бўйича илмий-тадқиқотлар бир қатор хорижий олимлар, жумладан, J.Ahmed, A.S.Bowman, И.Г.Галузо, Н.И.Агринский, Ю.С.Балашов, А.Н.Алексеев ва бошқалар томонидан олиб борилган. Республикамиз олимларидан У.Я.Узаков, С.Бабаева, О.С.Давидов, А.Рўзимуродов, Ш.А. Абдурасулов, А.Ғ.Ғафуров ва бошқалар ўрганган ва илмий жиҳатдан асосланган назарий ва амалий чора-тадбирлар ишлаб чиқилган ҳамда жорий этилган. Самарқанд вилоятининг турли биоэкологик худудларида хусусан шахсий (аҳоли қарамоғидаги) қорамолларда иксод каналарининг экогенези, тарқалиш мавсумийлигини ўрганиш билан бир қаторда уларга қарши суми-альфа, дельтаметрин ва каратин препаратларини самарадорлигини аниқлаш ва ишлаб чиқаришга тавсия қилиш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.
Қ орамоллар иксодидозларининг экогенезини ўрганиш ҳамда уларга қарши курашнинг самарали усулларини ишлаб чиқиш ва амалиётга тадбиқ этишдан иборат. ТАДҚИҚОТНИНГ ВАЗИФАЛАРИ қорамолларда иксодидозларнинг мавсумий динамикаси ва экогенезини ўрганиш; янги инсектоакарицид пиретроид (суми-альфа, дельтаметрин, каратин ва бошқа) препаратларнинг қорамоллар иксодидозларига қарши терапевтик самарасини аниқлаш; инсектоакарицид препаратларни соғин сигирларнинг сути таркибидаги қолдиғини аниқлаш; қорамоллар иксодидозларига қарши ўтказилган даволаш-профилактика чора-тадбирларининг иқтисодий самарадорлигини аниқлаш; қорамоллар иксодидозларига қарши самарали чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий этиш.
Тадқиқот объекти – Самарқанд вилояти чорвачилик хўжаликлари ҳамда шахсий (аҳоли қарамоғидаги) ва чорвачилик хўжаликларидаги қорамоллар, касаллик тарқатувчи каналар, личинка ва имаголари, турли хил акарицид препаратлар танланган. Тадқиқотлар предмети - шахсий, чорвачилик хўжаликларидаги қорамоллар, уларда паразитлик қилувчи каналар ва улар чақирадиган иксодидозларнинг экогенези, ҳаракати, мавсумий динамикаси ҳамда ушбу касалликларни даволаш ва олдини олиш тадбирлари ҳисобланади. Тадқиқот усуллари. Илмий тадқиқот ишларини бажаришда эпизоотологик, паразитологик, клиник, морфологик, экологик, фенологик, арахнологик, токсикологик ҳамда статистик усуллардан фойдаланилган.
Самарқанд вилоятининг турли биоэкологик ҳудудларида қорамоллар иксодидозларининг мавсумий динамикаси ва экогенези аниқланган; Янги инсектоакарицид пиретроид (суми-альфа, дельтаметрин, каратин ва бошқа) препаратларнинг қорамоллар иксодидозларига қарши терапевтик самараси аниқланган ва амалиётга тавсия этилган; Инсектоакарицид препаратларни соғин сигирларнинг сути таркибидаги қолдиғи ўрганилган; қорамоллар иксодидозларига қ арши ўтказилган даволаш профилактика чора - тадбирларининг иқтисодий самарадорлиги аниқланган ; Қорамолларнинг иксодидозларига қарши самарали чора-тадбирлар ишлаб чиқилган ва жорий этилган.
Иксодидозлар Иксодидоз ( Ixodiasis ) - кана орқали вужудга келадиган касаллик, заҳарланиш ( клещевой токсикоз) бўлиб, Ixodidae оиласига мансуб иксод каналарининг ҳайвонларга оммавий ҳужуми натижасида юзага келади. Танасида иксод каналари билан зарарланган ҳар қандай ҳайвон иксодидоз касаллигига чалинган ҳисобланади. Иксод каналари қорамол қонини сўрганда (иксодидлар фақат қон билан озиқланади ) ҳайвон қаттиқ безовталанади, ҳолсизланади, камқонлик кузатилади, ҳайвон озиб, маҳсулдорлиги кескин пасайиб, ҳайвоннинг ташқи таъсирларга сезгирлиги сусаяди, кананинг ҳайвон тана қисмларига ёпишган жойлари (сўрғичини қадаган жойлар) қаттиқ қизғиш тўқимага айланиб терини маҳаллий шикастланишга ҳамда қонни сўраётганда қон сўрғичидан оғриқли токсин чиқариб организмни умумий заҳарланишига олиб келади.
Бундан ташқари иксод каналари ўзининг танасида 250 га яқин хавфли вирус қўзғатувчиларини сақлайди ва ўта хавфли трансмиссив касалликларнинг тарқатувчилари ҳисобланади. Бу касалликлар канадан ҳайвонга уларнинг сўлаги орқали юқади. Иксодидоз мавсумий касаллик бўлиб деярли барча ҳайвонларда кузатилади. Бу касалликнинг бошланиши баҳор мавсумида ва ёз мавсумида авжига чиққани кузатилади. Қорамолларнинг қон паразитар касалликлари республикамизнинг барча вилоятларида учраб, йилнинг иссиқ даврида қорамолчиликка жуда катта зарар келтиради. Ушбу касалликлар гуруҳи юқори маҳсулдор моллар учун айниқса жуда хавфли ва кўпинча уларнинг ўлими билан тугалланади.
ФЕНОЭКОЛОГИК МАЪЛУМОТЛАР
Ҳайвон тури Тарқалган иксод кана турлари Диагностика қилинган иксодидоз ном лари Қорамолларда: Hyalomma anatolicum х иа л о м моз Hyalomma plumbeum х иа л о м моз Hyalomma detritum х иа л о м моз Rhipicephalus bursa Рипицефал ё з Rhipicephalus turanicus Рипицефал ё з Dermacentor marginatus Дермацентороз
Иксод каналар Ixodidae Кана турлари Ҳ айвон турлари М авсумлар 1. Hyalomma anatolicum 2. H. detritum Қорамол Қорамол иссиқ мавсумларда қишда 4. H.plumbeum Қорамол иссиқ мавсумларда нимфаси 5. Dermacentor marginatus Қорамол и ссиқ мавсумларда 6. Rhipicephalus bursa 7. Rh. T uranicus Қорамол Қорамол б арча мавсумларда, қишда личинка ва нимфаси 8. Haemaphysalis sulcata 9. H.punctata ( яйлов ) Қорамол Қорамол и ссиқ мавсумларда
Топилган каналар турлари Ойлар бўйича (экз.) I - III IV V VI VII VIII IX X XI Hyalomma anatolicum - доналаб ўнлаб ўнлаб ўнлаб ўнлаб доналаб доналаб - H.plumbeum - - ўнлаб ўнлаб ўнлаб ўнлаб доналаб доналаб - H. detritum - доналаб доналаб ўнлаб ўнлаб ўнлаб - - - H. scupense - доналаб доналаб ўнлаб ўнлаб ўнлаб - - - Rhipicephalus bursa - доналаб ўнлаб ўнлаб ўнлаб ўнлаб доналаб доналаб - Rh. turanicus - - - доналаб ўнлаб ўнлаб доналаб - - Haemaphysalis sulcatа - - доналаб доналаб доналаб доналаб доналаб - - H. punctata - - доналаб ўнлаб ўнлаб доналаб доналаб - - Dermacentor marginatus - доналаб ўнлаб ўнлаб ўнлаб ўнлаб доналаб доналаб -
Маҳаллий суми-альфа препаратини қорамолларнинг иксодидозига қарши терапевтик самарасини аниқлаш
расм 3
расм 6
Т.р. Моддалар Қиймати ( сўм ) Фоиз 1. Маош ( 3 киши) 2301,0 80,2 2. Препарат нархи ( бир бошга ) 121,0 4.3 3. Бошқа харажатлар ( алоқа, иш кийими, автохаражат, меҳнатни муҳофаза қилиш ва бош қ а) 443,0 15.5 Жами: 2865,0 100 Бунда, бир бош соғин сигирни Суми -альфа 20% пиретроиди билан даволаш (харажат) қиймати ўртача 2865 сўмни ташкил этди
Т.р. Мазмуни Ўлчов бирлиги Тажриба гуруҳида Назорат гуруҳида 1. Мол сони бо ш 10 10 2. Тажриба муддати к ун 3 0 3 0 3. Дез акаризац ия м арта 1 - 4. Ўртача кунлик соғин а) тажрибагача б) тажриба мобайнида к г к г 7,9 8,5 7,7 7,7 5. Соғиндаги фарқ к г 0, 6 0 6. Тажриба мобайнида сигирларнинг ўртача сут маҳсулотини кўпайиш миқдори к г 0,6 7. Тажриба давомида олинган қ ўшимча маҳсулотни умумий миқдори к г 180 8. 1 кг сут нархи с ўм 2600 9. Қўшимча олинган сут қиймати с ўм 468000 10. Дез акариза ция харажатлари с ўм 28650 11. Иқтисодий самара с ўм 439350 12. Бир сўмга олинган соф даромад с ўм 1 5, 3 3 Шундай қилиб, қилинган 1 сўм харажат 15,33 сўм соф даромад келтириши ёки ҳар бир бош соғин сигирларнинг сут маҳсулдорлиги ўртача 0,6 литрга кўпайиши аниқланди. Соғин сигирларни дезакаризация қилишнинг иқтисодий самарадорлиги .
АМАЛИЙ ТАВСИЯЛАР
Расм 7. Ixodes, Haemaphysalis, Boophilus, Dermacentor, Rhipicephalus ва Hyalomma кана авлодлари турлари.
Расм 8. Шахсий, аҳоли қарамоғидаги қорамолларни иксод каналарига нисбатан айвонда дезакаризация қилиш жараёни.
Расм 9. Қорамолларни далада сақлаш шароитида (шийпонда) иксодидозларга нисбатан дезакаризация жараёни.
Расм 10. Шахсий, хусусий хўжаликларда қорамолларни сақлаш биноларни дезакаризация қилиш жараёни.
Расм 11. Иксод каналари турларининг микроскопик ва морфосистематик аниқлаш жараёни.
12-расм. Rh.turanicus канаси, дорсал қисмининг микроскопик к ў риниши
13-расм. Rh.turanicus канаси, вентрал қисмининг микроскопик к ў риниши
Расм 14. Қорамоллар танасидан терилган иксон каналарининг чашка петрида
Расм 15. Чашка петрида сақланган иксод каналари
Расм 16. Иксод кана турларини чашка петрида микроскопга тайёрлаш
расм 17.
расм 18. Rhipicephalus авлоди канаси
Расм 19. Haemaphysalis авлоди канаси
Расм 20. Boophilus авлоди канаси
Расм 21. Dermacentor авлоди канаси
Расм 22. Hyalomma авлоди канаси
Эътиборингиз учун раҳмат !
