Айтыс
Жоспар: Айтыс Айтыстың ерекшеліктері Айтыстың түрлері Айтыскер ақындар
Айтыс — ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы. Айтыс — синкреттік жанр, ол тұрмыс-салт жырларынан бастау алып, келе-келе ақындар айтысына ұласқан. Айтыста осыған орай лирикалық, эпикалық, драмалық сипаттар мол ұшырасады. Сол арқылы бұл жанр ауыз әдебиетінің өзге түрлерімен қанаттаса дамып, бір-біріне елеулі әсер-ықпал жасап отырған. Батыр және лиро-эпос жырларына да әсерін тигізіп, өзі де арнасы кең мол салаға айналған.
Өлшеусіз талант әрі әнші екі саңлақтың шешен сөздері – өзінің көркемдік жағынан күні бүгінге дейін үлгі. Бұл айтыстың сөздері анықтық, тазалық, дәлдік жағынан болсын, көркемдік, сұлулық жағынан болсын қазақ поэзиясының төрінен орын алады. Үздік теңеу, эпитет, жалпы троп пен фигураның бұл айтыстан небір шұрайлылары табылады. Айтыстың ерекшеліктері
“Бәдік” Айт дегенде айтамын-ау бәдікті, Қара мақпал тоным бар барша әдіпті. От оттамай, су ішпей жата берсе, Бәдік емей немене бір кәдікті,Көш! Көш! “Жануарлар мен адам” Шолақ сиыр, көзіңді ояйын ба? Биылғы жыл соғымға сояйын ба? Биылғы жыл соғымға сойып алып, Танабайға жаяңды қояйын ба? “Жұмбақ” Сапарғали: Бір құс бар қанат жайса дөп-дөңгелек, Адамнан еш уақытта жүрмес бөлек, Ұшырса, қондырса да еркі адамда Шықпайды панаңыздан көлеңкелеп. Нұржан: Мысалы жайса зонтик құс секілді, Тетігі қолда болған іс секілді, Жауса пана, күн шықса көлеңкесі, Достығы бейне сіз бен біз секілді. “Салт” Омарқұл:...Ақылың болса, сөзді аңғар деймін, Көңіліңе піспей қалған нан бар деймін. Сергелдең сенің үшін болдым талай, Ауылыңа қона түнеп, жанжал деймін... Айтқан серт өз мойныңа бар, бар деймін. Тәбия: Мен жетсем, уәдеге сен жетпедің, Қайғымды қай-қайдағы тербетпегін. Айтқан серт, алысқан қол сені тапсын, Аузыңды байқап, сөйле, керкеткенім, Арасын екі ауылдың болжал етіп, Жеріме іздеп жүріп келмеп пе едім. Мен келсем, жігіт түгіл сайтан да жоқ, Соңыңнан іздеп жүріп өлмек пе едім... “Жар –ж ар” Алып келген базардан қара нөсер, Жар-жар-ау! Қара мақпал сәукеле шашың басар, Жар-жар-ау!
Айтыскер ақындар
Мұхаметжан Қасымбеков Сүйінбай Аронұлы
Жамбыл Жабаев Жанақ ақын
Бақтыбай Жолбарысұлы Шөже Қаржаубайұлы
Нұрпейіс Байғанин Иса Байзақов
Айтыс өнері – ғасырлармен қанаттасып, дәуірлермен үндесіп, заманамен тілдесіп келе жатқан кемел дүние.
