Ефрасіння Полацкая
Радзімай Ефрасінні Полацкай з'яўляецца Полацкае Княства - моцная раннефеадальная дзяржава, якой два з паловай стагоддзі кіравала самастойная княская дынастыя Рагвалодавічаў ці Ізяслававічаў. Пры Усяславу Чарадзею княства дасягнула найвышэйшай магутнасці. Тады ж і быў пабудаваны Сафійскі сабор - знак роўнасці Полацка з Кіевам і Ноўгарадам..
Менавіта тут, на берагах Дзвіны і Полатыя каля 1110 года з'явілася на святло дзяўчынка, якой наканавана было стаць адной з самых выдатных гераінь беларускай гісторыі. Нованароджанай далечы паганскае славянскае імя - Прадслава. Бацькі дзяўчынкі былі таму часу перадавымі, утворанымі людзьмі. Яе бацька - малодшы сын Усяслава Чарадзея - Святаслаў ( Георгі ) некаторы час жыл у Візантыі, дзе пазнаёміўся з дасягненнямі візантыйскай культуры. Маці - князёўна Сафія, сястра візантыйскага імператара Мануіла Камніна таксама была высокаадукаваным чалавекам. Прадслава атрымала параўнальна добрую для таго часу хатнюю адукацыю. У 12-гадовым узросце бацька намерыўся выдаць яе замуж. Князёўна, аднак, адмовілася ад шлюбу і ўвогуле ад свецкага жыцця, і патаемна прыняла пострыг у Полацкім манастыры.
Прычынамі ўчынку Ефрасінні была не толькі каханне да Бога і жаданне стаць хрыстовай нявестай. Яна пераступіла парог манастыра не гэтулькі для таго, каб цалкам праводзіць у малітвах і пастах, а таксама пакорліва браць удзел у манастырскіх працах, але каб цалкам прысвяціць сябе навуковай і асветніцкай працы, каб у дасканаласці авалодаць кніжнай мудрасцю і перадаць мудрасць іншым людзям. Калі пакласці перад сабой таўшчэзныя тамы " Сусветнай гісторыі " і энцыклапедыі і паспрабаваць знайсці ў Еўропе 12 стагоддзя кабету, якую па адукаванасці і па зробленым для асветы свайго народа можна паставіць каля Ефрасінні, то можна пераканацца толькі ў адным - ўнучка Усяслава ў тую эпоху не мела сабе роўных у славянскім свеце і на ўсім Еўрапейскім кантыненце.
Набудучы шляхам самаадукацыі шырокую эрудыцыю, Ефрасіння бярэцца за найскладанае рамяство - перапіску кніг. Апроч перапісвання кніг, Ефрасіння займалася перакладамі з грэцкага і лацінскага моў на славянскую мову. Яна пісала таксама свае творы : малітвы, павучанні, падтрымвала ліставанне са сваімі суайчыннікамі Кліментам Смаляцічам і Кірылам Тураўскім.
У сярэдзіне 1120-х гг. Еўфрасіння Полацкая, тады яшчэ інакіня, ініцыявала будову жаночага Спаскага манастыра кінавіяльнага чыну ў Сяльцы, на месцы старой рэзідэнцыі полацкіх епіскапаў ( легендарны відзеж і благаслаўленне епіскапа адносяцца, між іншым, да ночы свята Праабражэння Гасподняга 6.8.1126), тады ж была ўзведзена ў сан ігуменні гэтага манастыра.. Спаса- Еўфрасіннеўскі манастыр у Полацку
Ефрасіння спрыяла і развіццю выяўленчага мастацтва. У манастыры яна адкрыла іканапісную майстэрню. Таму з вытанчаным мастацкім густам былі аформлены інтэр'еры царквы. Сцены яе ўпрыгожвалі выдатныя фрэскі, якія напісаны невядомымі полацкімі мастакамі 12 стагоддзя. Навукоўцы лічаць, што адна з гэтых, якія дайшлі да нас, дзівосных па харастве і вытанчанасці фрэсак напамінае аблічча самай Ефрасінні Полацкай. Вялікую каштоўнасць уяўляў сабою меты ў Спаса- Ефрасіннеўскай царкве ікона Богамаці. Сярод фрэсак вылучаюцца таксама выявы грэцкіх бацькаў царквы - Іаана Залатавуста і Васіля Вялікага.
Крыж Ефрасінні Полацкай Вялікую мастацкую каштоўнасць уяўляў таксама Крыж Ефрасінні Полацкай. Ён быў зроблены па яе заказе Полацкім майстрам Лазарам Богшам у 1161 годзе і падораны ёю Спаскай царквы навечна. Крыж быў зроблены з кіпарысавага дрэва і меў шасціканцовую форму. Па асабовым і звароткавым боку яго пакрывалі залатыя, а па баках срэбныя пласціны. Залатыя пласціны былі ўпрыгожаны найтонкімі эмалевымі абліччамі святых, арнаментам каштоўнымі камянямі, а па перыметры Крыжа - дзівоснай ніткай буйнага жэмчугу. Па баках Крыжа ішоў надпіс, што змяшчае дату 1161 год, імя заказніцы і страшны праклён таму, хто адважыцца паквапіцца на гэту святыню : "Да не изнесется из монастыря никогда же. А ще кто ослушается и знесеть (Крест), да не будет ему помощник честной крест ни в сей век, ни в будущем ".
На заднім боку крыжа дробнымі літарамі было выразана імя Лазара Богшы, а таксама сума, выдаткаваная на яго выраб - 140 грывень. Згублены падчас Другой сусветнай вайны і да гэтага часу не знойдзены. У 1997 годзе брэсцкім ювелірам-эмальерам Кузьмічом была выраблена копія крыжа ў поўны памер. Крыж Ефрасінні Полацкай
На схіле гадоў Ефрасіння вырашыла здзейсніць паломніцтва ў Канстанцінопаль і Ерусалім. З сабой у далёкую дарогу яна ўзяла стрыечак Еўпраксію і Яўхіму і брата Давыда. Ефрасіння пасялілася ў манастыры Святой Багародзіцы і тры дня запар прыходзіла маліцца да Труны Госпадаваму. Па хуткім часе Ефрасіння занемагла. Паданне абвяшчае, што ёй быў пасланы анёл, які абвяшчаў пра яе скон і пра прыгатаваны для яе супакой. На 24-ы дзень хваробы яна адчула блізкі канец. Вызнаваўшыся святару і прыняўшы дзеепрыметнік, Ефрасіння ўручыла душу сваю Усявышняму. Зямное жыццё асветніцы завяршылася 23 траўня 1173 года. Цела яе павеславалі ў манастыры Святой Багародзіцы ў Ерусаліме. Потым Давыд і Еўпраксія, вярнуўшыся ў Полацк, прынеслі вестку пра шчаслівы скон і пахаванне вялебнай Ефрасінні. У 1910 годзе мошчы вялебнай Еўфрасінні былі ўрачыста перанесены ў Полацк, у заснаваны ёю манастыр, дзе яны спачываюць у наш час.
