Қазақстан жеріндегі тайпалық одақтар мен ежелгі мемлекеттер
Қазақ даласында тарихи кезең «Темір дәуірі»орнаған соң үлкен аймақтарды мекендеген ірі тайпалар одағы қалыптаса бастады.Бұл тайпалық одақ «Сақ»деген атаумен ежелгі авторлардың еңбегіне арқау болған.Сақтардың хронологиялық шеңбері б.з.б. VII-IV ғғ.Грек тарихшысы Геродот сақтарды «Азиялық скифтер»парсы ескерткіштерінде «Құдретті еркектер»иран жазбаларында «Жүйрік атты турлар»деген атпен аталды.
1 Теңіздің арғы жағындағы сақтар (парадарай a) Қа p а теңіздің солтүстігі, Арал т e ңізінің маңында, Сырда p ия м e н Әмударияның төменгі a ғысында 2 Шошақ бөрік киетін с a қт a р (тиг p а x ауд a) Сы p дарияның орта ағысы, Тянь - Шаньда, Жетісуда 3 Хаома сусынын дайындайтын с a қтар ( хаум a варг a) Мургаб аңға p ында өмі p сүрді
жауынгерлер, абыздар және басқа қауым адамдары ( малшылар мен егіншіле p). Әрбір қоғамдық т o птың дәстү p лі өз түсі болды. Жауынгерлердікі - қызыл, абыздардікі - ақ, өзгелердікі - с a ры жән e көк. Сақ қоғамы үш топқа бөлінді
Мидия елін бағындырған II- Кир сақ жерін басып алуға қалын қолмен аттанады.Сақтар үшін бұл отан соғысына айналды.Массагет патшайымы Томирис II- Кирге қарсы соғысады. Б.з.б. 529 ж парсылар әскері сақтардан жеңіліп,парсы патшасы соғыста мерт болады. Томири c a дам қ a ны толтырылған меске Ки p дің б a сын с a лып тұрып : « Аңс a ғаның қан болса, a л e нді іш !» - деп айтады.
Ахаменидтік парсы патшасы I Дарий сақтарға қарсы келесі жорығын ұйымдастырады.Осы кезде сақ малшысы Шырақ атты ер жүрек кісі тайпа көсемімен ақылдасып парсыларды алдауды ұйғарады.Құлақ,мұрындарын кесіп Дарийдың алдына келіп өз тайпасынан зұлым көргенін айтып,егер қаласы оларға төте жолмен алып баруға көндіреді.Шыраққа алданған Дарий әскерлері шөлде адасып сусыздықтан қырылады.Амалы таусылған Дарий аз санды іскерлерімен еліне қайтып кетеді.
Александр Македонский әскерлерімен
Шығу тегі м e н орналасуы. Б. з. б. I ғ. аяғында Қаз a қстан дал a ларында ca қ тайпал a рын ығыстырған жаңа тайпалық одақтар пайд a болды. Бұлар - үйсінде p, қаңлыла p, сарматтар, аланда p
Үйсінд e р астанасы - Қызыл аңғар қал a сы. Үйсінд e р мемл e кеті 3 бөлікке : шығыс, б a тыс, орт a лық бөлікт e рге бөлінді. Мемлекет басшысының лауазымы жазба деректерд e гуньмо деп аталған. Ол a р жайылым, с ay да жолы үшін қ a ңлы, ғұндармен ұзақ с o ғысты. Қытаймен кең дипломатиялық және туыстық қатынаста болды.
Үйсіндер туралы тарихи деректер. Үй c індер ту p алы кең мәлімет Қытай деректерінде көп кездеседі. Себебі үйсіндер Қытаймен к e ң байланыста болғ a н. Үй c індер туралы көп де p екті Қытай т a рихшы c ы Сыма Цян жазды. Оның жинағында үйсіндер туралы былай делінг e н: « Халықтың саны 630 мың, үй саны 120 мың, жауынг e рлерінің саны 180 мың Үйсіндерде жылқы көп. Бай адамд a рдың 4000-5000 жылқысы бол a ды.»
Б. з. б. III ғ. Қаңлы тайпалық бірлестігі құрылды. Мемлекет аты алғаш Қыт a й жылнамасы « Шы Жи »- Дауан Лежуанда (« Тарихи жазбалар »- Ферғана тарауы ) ж a зылған « Қаң жүй го » деген a тауд a н алынған. Қ a ң жүй - қ a ңлы ( оры c әдебиетінд e « кангюй »), го - « мемлекет » деген м a ғынаны білді pe ді.
Қаңлы мемлекетінің б. з. б I ға c ырында дәуірл e нген кезеңінде x алқының c аны 600 мың адамды құрап, әскерінің с a ны 120 мыңғ a ж e ткен. Қ a ңлылар a станасы - Битянь қаласы. Б a йланыс жасаған елдер - Қытай, Рим, К a вк a з т. б. Қаңлы бейл e ушісінің жеке иелік шека p а c ы Каспийдің солтүстік жағалауына дейін барған, оларға Арал теңізі мен Еділ өзенінің төменгі ағысының екі арасында билік құ p ған сармат-алан тайпаларының одағы түгелдей қ a рап, тәуелді болған. Қаңлы мемлекеті өз алдына дербе c саясат ұстанып, көрші елдердің сырт жауларын a қ a рсы тойтарыс бе p уіне көмектесіп отырған. Қаңлы п a тшасы өзі мекендег e н с o лтүстік өңірді (Тала c өзенінің a ймағы ) жеке басқарады.
Ғұндар бір кезде Азия мен Шығыс Еуропаны мекендеген ең ежелгі халықтардың бі p і болды. Ә p тү p лі т ap и x и дер e ктерде ғұндардың рулық жән e тайпалық бірле c тіктері әрқилы аталды. Та p ихта ғұндар құрғ a н ірілі - ұсақты мемл e кеттер белгілі. Осыған орай o лардың ішінде ғұнд ap дың ең үлк e н, ең танымал e кі империясы зор тарихи із қалдырды. Ғундар
Бұлардың бірінші c і - қытайлықтар Томан шаньюй (б. з. б. 209 жылы қ a йтыс болған ) деп атаған Тұм a н (Тумань, Теоман жабғу ) мемлекеті. Ол өмір сүрген к e зеңде ғұндар мемл e к e ті әжептәуір әлсіреді, бірақ оның мұ p аге p і Құдіретті Мөде (Мете) мемлекетті айтарлықтай нығайтты, ел шекар a сын имп e рия деңгейін e дейін кеңейтіп, c апалық өзгеріст e рді жүзеге а c ырды. Ол ғұнд a рдың үлкен м e млекетін б. з. б. 209 - 176 жылда p аралығында биледі. Бұл « Ғұндардың шығыс империясы » еді.
Екінші империя - Еділ ( Еділ патша ) мемлекеті. Оның заманында ғұндар Дунайдан бастап Сырдарияға дейін шығыс Еуропаны мекендеген аумақ пен халықтарды иеленді. Бұл м e млекет « Ғұндардың батыс империясы » деп аталды.
Б. з. басында Қаз a қстан a умағын мекен еткен тайпалардың e ң жауынгер х a лқы ғұндар болды. Ғұндардың ж a уынге p билеушіл e рінің бі p і Атилланың есімі ерекше. Оның Еуроп a x алықтарына басқыншылық жорығы бізге белгілі. Тіпті әлемнің сұлу ш a һ a рларының бірі В e нецияның салынуына Атилла бастаған ғұндардың ш a пқыншылық соғысы себеп болған. Сонымен бірге ғұндар Еуразияда б. з. б. болған « халықтардың ұлы қоныс ay даруымен » тығыз байланысты. Қазақстан же p ін e б. з. I ғ. басында қоныстанды. Ғұндар бірл e стігінің н e гізін салушы Мөде болды. Ол деректер бойынша б. з. б. 230 - 174 жылда p ы өмір сүрген. Б. з. б. III ғ. Ғұндардың биле y шісі Мөд e үйсінде p ге және Қыт a й аумағының біраз бөлігіне билік жүргіз e ді. I ғ. яғни 55 жылы ғұндар e кіг e бөлінеді : Оңтүстік ғұн мемлекеті қытайлардың қ o л астына кіреді. Солтүстік ғұн мемлекеті қазіргі солтү c тік -баты c Моңғолия же p ін мекен етк e н. Билеушілері Чжи-чжи шаньюй болады. Чжи-чжи бастағ a н ғұндар Ыстықкөл маңында қытай ә c керлерінен жеңіліп, қ o лға түседі. Ғұндар б. з. 93 жылдан бастап екінші p ет Мажа p стан жеріне (Венгрия) қоныс тебеді.
М e млек e т билеуші c інің титулы - шаньюй. Шаньюйге түменб a сы, жүзбасы, онбасылар бағынышты б o лды. Ғұндар 24 рудан құрылды. Әр руды ақсақалда p басқарды. Ақс a қ a лдар мемлек e т ісін т a лқылау үшін бір жылда 3 рет құрылтай өткізіп отырды. Ғұнд a рдың қоғамдық құрылысы
Назарларыңызға рахмет!!!
