Орындаған: Әлібекқызы А. Тексерген:Турсынгожин Д.Қ.
Табыс - әрбір нарықтық экономиканың қатысушының соңғы мақсаты және оның күнделікті іс – әрекетінің объективті ынтасы. Табыс – жеке тұлғаның қызмет нәтижесінің ақшалай көрінісі. Табыс – нарықтық субъектінің басқарымына үнемі заңды түрде түсіп отыратын ақшалай сомасы.
Табыстардың негізгі түсу көздері Жұмыскерлердің еңбек табысы Кәсіпкерлік табыстар Меншік табыстары Еңбек салымына байланыссыз түсетін әлеуметтік табыстар – (пайда) (жалақы, сый ақы және т.б.) (салымнан алынатын проценттер, рента) (жұмыссыздарға жәрдем ақы және т.б.)
Жалақы Пайда Пайыз Кәсіпорын (фирма) мен әртүрлі шаруашылық ассоциациясындағы табыстың негізгі түрлері Рента
Тауарды сатудан (қызмет көрсетуден) түскен табыстың кеткен шығындарынан көп болуы пайда болып табылады. Кәсіпорынның немесе фирма қызметінің негізгі принципі пайданы максимизациялау болып табылады. Табыс- шығындар = таза пайда
Пайда экономикалық теорияда ең күрделі және қарама-қайшы мәселелердің бірі болып табылады. Пайданың қайнар көзі және оның экономикадағы өсуі туралы сұрактар пікір таласты тудырады. Орыс сөзі "пайда" В.Дальдің "түсіндірме сѳздігінде", "ѳсім", "кѳбею", яғни бастапқы жұмсалған капитал санына «үстеме» деп түсіндіріледі. Бұл үстеме тауар өндірілгенде емес, сонымен бірге сатылғанда да кѳрінеді. Сондықтан пайданы тікелей коммерциялық қызметтегі табыспен байланыстырады. Осыған байланысты заңды сұрақтар туындайды: пайда қандай ортада құрылады, кім оны өндіреді, ненің есебінен пайда болады. Әр түрлі мектептер бұл сұрақтарға түрліше жауап береді. Меркантелистер пайда айналыста пайда болады және оның қайнар көзі сыртқы сауда болып табылады деп есептеген.
А.Смит және Д.Рикардо пайданы өнімнен жұмысшы еңбегі үлесін алып тастағанға тең деп есептейді. К.Маркс пайданы тек жалдамалы еңбекпен жасалған екінші, туынды және өзгертілген формадағы қосымша құн деп қарады. Бұл категорияның анықтамасы қазіргі батыс экономистер бойынша түрлі варианттардың келісімді бірігуі болып табылады, оның ішінде негізгілері төмендегілер: - пайда - бұл барлық өндіріс факторлардан алынған табыс, яғни рента, процент, жалақы; пайда - бұл кәсіпкерлік қызмет үшін марапаттау және техникалық жетістіктерді енгізуге төлем; пайда - бұл тәуекел және белгісіздік үшін төлем.
Қазіргі кездегі пайда туралы түсінік үш негізгі бағытта жасалынады: кейнсиандық, институционалды-өлеуметтік және неоклассикалық. Кейнсиандықтар пайданың жиынтық тұжырымдамасын макроэкономика деңгейінде ұсынады. Институционалды- әлеуметтік ілімде пайда әлеуметтік, сыртқы экономикалық факторлар жағынан түсіндіріледі: қоғамның барлық мүшелерінің игілігіне және т.б. қамқорлық жасау. Неоклассикалық ілімде пайданы неғұрлым толық зерттеудің негізгі мақсаты - пайданы максималды ету және жетілген және жетілмеген бәсекелестік жағдайында әрекет ететін жеке фирмалар деңгейінде жүргізіледі.
Фирма жалпы, орташа және шектік табысты есептейді. Жалпы табыс барлық сатылған өнімнің түсіміне тең. Орташа табыс сатылған өнім бірлігіне есептелінеді. Шектік табыс косымша бірлігін сатқандағы жалпы табыстың өсуі.
Сандық жағынан пайда тауарды сатқандағы жалпы табыс пен өндіріс шығындарының арасындағы айырма. Шығындар құрамына не енетініне байланысты экономистер бухгалтерлік және экономикалық пайдаларды айырады. Бухгалтерлік пайда - бұл жалпы табыс пен ѳндірістегі бухгалтерлік шығындар арасындағы айырма. Экономикалық пайда - бұл жалпы табыс пен экономикалық шығындар арасындағы айырма. Дәл осы экономикалық ілімді зерттеудің пәні болып табылады. Егер, фирманың жалпы табыстары оның шығындарына тең болса, онда экономикалық пайда нѳлге тең немесе қалыпты болады.
Фирмаға қатысты табыс көлемі қалыпты пайда көзі болып сипатталады. Пайда нормасы - бұл процентте өрнектелген, пайданың өндіріс шығындарына қатынасы. Банктік пайда табыс пен шығыс арақатынасы арқылы анықталады.
Кәсіпкерлік қызметтен (жалақы мен пайда) және еңбектен түскен табыс Нарықтық қатынастарға көшкен елдерде осы табыстардың барлығы екі топқа бөлінеді: Заңды негізде алынған еңбексіз табыстар (дивиденттер, банктегі салым пайызы, меншіктен табыс, жылжымайтын мүлік салығы, мемлекеттен алынатын жәрдем ақы мен төлемдер (зейнет ақы, стипендия, жұмыссыздарға жәрдем ақы)
Бірінші ретті табыстар: Еңбек қызметінен түскен табыстар: еңбекақы, кәсіпкер табысы Жеке меншіктен түскен табыс: %- ссудадан түскен табыс, жер рентасынан, қозғалмайтын мүліктен түскен табыс.
Факторлық шығындар бойынша табыстың барлық сомасы ұлттық табысты құрайды. Алғашқы бөлу нәтижесінде алғашқы табыс құралады, кейін әлде неше рет бөлінеді. Функционалды бөлуден басқа табысты мөлшеріне қарай үлестіріледі. Соңғысы қоғамды құралған табысты отбасы арасында немесе жеке адамдарға үлестірумен сипатталады.
Қоғамдық жиынтық табыс Еңбек Капитал Жер Еңбектен түскен табыс Кәсіпкерліктен түскен табыс Меншіктен түскен табыс жалақы сыйақы пайда Рента % Салымнан алынатын Әлеуметтенген табыстар Трансферттік төлемдер Жұмыссыздарға жәрдем ақы Әлеуметтік қамсыздандыру төлемдері
Жалақы - еңбек құнының (бағасының) ақшалай өлшемi. Жалақы - халық массасының негізгі табысы. Еңбекақы – бұл кәсіпорын жұмысшысыныңның белгілі—бір жұмысты сапалы және көлеміне байланысты істегеніне қарай төленетін сома. Еңбекақының екі түрі бар: келісімді және мерзімдік (сағат бойынша, апталық, айлық, жылдық).
Еңбек aқы деңгейi халық шаруашылығы саласына қарай өзiндiк ерекшелiктерiмен айқындалып, ол бес принципке негiзделген. Бiрiншi принцип - еңбектiң күрделiлiгi. Күрделi, бiлiктiлiктi (квалификацияланған) еңбек жай еңбекке қарағанда молдау құнды құрайды және оған еңбек ақы жоғары болуы тиiс. Екiншi принцип - еңбек жағдайына қарай жiктеу. Еңбек жағдайы жеңiл және ауыр, қалыпты және зиянды болады. Сондықтан қалыпты жағдайда еңбек еткендерге қарағанда, ауыр әpi зиянды жұмыc iстейтiндер жалақыны көп алуы қажет.
Үшiншi принцип - елiмiздiң дамуын байқататын экономиканың ең қажеттi салаларында басқаларына қарағанда өciм мен aқы төлеү жоғары болады. Төртiншi прицип, экономикалық аудан мен аймақтың табиғи климаттық жағдайының өзгешелiгiмен байланысты. Еңбек ақыға әртурлi экономикалық, аймақтарда аудандық коэффициент белгiленiп, жалақыға қосымша түрiнде қосылады. Бесiншi принцип, жұмыскер өзi еңбек eтeтін жердегi және жалпы ұжымның еңбек нәтижесiмен байланысты.
Жалақыны ұйымдастырудың негiзгi принциптерi тарифтiк жүйеде бейнеленген. Еңбек сыйпатының сандық және сапалылығын есепке ала отырып, тарифтiк жүйе жалақыны ұйымдастырады және реттейдi. Тарифтiк жүйеге тарифтiк квалификациялық анықтама, тарифтiк сетка тарифтiк өсім кіреді. Тарифтiк квалификациялық анықтама – жұмыс күрделілігіне разрядқа бөлінеді және жұмыс атқарушының білімі мен орындау іскерлігіне талаптар көрсетіледі. Тарифтiк сетка – кез- келген саладағы маман еңбегінің біліктілігі мен біліксіздігінің арасын айқындауға қызмет етеді. Тарифтiк ставка- жұмыскердің разрядқа байланысты уақыт өлшемінде еңбек ақы көлемін айқындауға қызмет жасайды.
Жалақының түpi Мерзiмдi жалақы нақты iстелген жұыс уақытының шамасна байланысты төленедi. Келісiмдi жалақы қажеттi сапада шығарылғын өнiмнiң мөлшерiне қарай төленеді.
еңбек нарығының көмегімен мемлекеттің араласуымен ұжымдық келісімдер Жалақыны реттеу үш буындық бағытта өрбиді: Тариф бойынша “минимумды” мемлекет белгілейді, мемлекеттің ролі осы ғана, ал басқасының барлығы еңбек нарығымен, (жұмыс күшіне ұсыным мен сұраным) реттеледі.
Өндіріске қолдануда басқа тұлғаға капиталды беруден түскен табыс бұл пайз немесе ақшалай өсім болып табылады. Пайда қарыз алушыныкі болып табылады бірақ оның жартысы қарыз берушіге төленеді. Ссудалық пайыз түріндегі табыс ссудаға алған ақшаны қолданудағы пайдадан төленетін өндірістік табыс болып табылады. Жерден алынатын табыс рента болып табылады.
