Дәрістің жоспары
Ауыз қуысын жауып тұратын шырышты қабық басқа бөліктерге қарағанда көптеген ерекшеліктері бар. Шырышты қабық термиялық, физикалық, химиялық тітіркендіргіштерге төзімді болып келеді және инфекцияның енуіне жол бермейді, сонымен қатар қандай да бір жағдайда тез қалпына келу қасиеті жоғары. Бұл қасиеттер оның анатомо- топографиялық ерекшеліктеріне, қоршаған ортаға және морфофункциональды ерекшеліктеріне тікелей байланысты.
Ауыздың шырышты қабығы (tunica mucosaoris) 3 қабаттан тұрады: эпителий, нағыз кілегей қабық пластинасы кілегей қабықасты қабаттары.
Шырышты қабық көпқабатты эпителиймен жабылған. Ауыздың әртүрлі аймағында оның құрылысы бірдей емес. Еріндерде, ұрттарда, жұмсақ таңдайда және ауыз табанында (түбінде) қалыпты жағдайда мүйізгектенбейді және базальді (өскін) қабатпен тікенекті қабаттан тұрады. Қатты таңдайда және қызылиекте қалыпты жағдайда эпителий мүйізгектенуге ұшырайды. Осыған байланысты мұнда аталған қабаттармен қатар түйіршікті (дәнді) және мүйізгекті қабаттар бар. Эпителийдің мүйізгектенуін оның әртүрлі тітіркендіруші ықпалдарға олардың ішінде механикалық тітіркеніске жауабы деп санайды.
Нағыз кілегей қабық пластинасының (lamina mucosa propria) ауыз жақ беті эпителий қабатымен жабылған және эпителиймен шекарада эпителийге әртүрлі тереңдікке енетін көптеген өсінділер немесе бүртіктер құрайды. Дәнекер тін талшықты құрылымдардан (коллагенді және ретикулярлы талшықтар) және жасушалық элементтерден – фибробластар, толықша және плазматикалық жасушалар, сегментядролы лейкоциттерден тұрады. Ұрттар мен еріндердің нағыз дәнекертін пластинасы жасушалық элементтерге бай.
Мүйізгектелетін көпқабатты жалпақ эпителий Х90. 1 — мүйізді қабат ; 2 — дәнді ; 3 — тікенекті ; 4 — базальді;5 — өзіндік шырышты қабат пластинкасы.
Мүйізгектенбейтін көпқабатты жалпақ эпителий Х90. 1 — жалпақ жасушалар қабаты ; 2 — тікенекті ; 3 — базальді ; 4 — өзіндік шырышты қабат пластинкасы.
Кілегей қабық өзінің анатомиялық-гистологиялық ерекшелеріне сай бірнеше қызмет атқарады: қорғаныс пластикалық сезімталдық сіңіру.
Е.В.Боровский және А.Л.Машкиллейсон1984 жылы анықталған ауыз кілегей қабығының патологиялықжағдайларын(ауруларды)дәлелдеді және оларды төмендегідей етіп топтастырды. I. Зақымдық жарақаттар (механикалық факторлар,төменгі температуралар,сәулелер,химиялық заттар,ауа райының тиімсіз әсерінен дамыған (еріннің метеорологиялық қабынуы,еріндер тіліктері). II. Жұқпалы аурулар III. Аллергиялық және токсико-аллергиялық аурулар. IY. Аутоиммунды компонентті патогенезді аурулар : Y.Тері- кілегей қабық реакциясы(қызыл жалпақ теміреткі). YI.Экзогендік уыттану кезіндеауыз кілегей қабығының өзгеруі. YII.Организмнің әр түрлі ағзалары және жүйелері аурулары мен зат алмасу үрдістері бұзылған кездеауыз кілегей қабығы мен еріндер жиегінде болатын өзгерістер: YIII.Туа дамыған және генетикалық қалыптасқан аурулар: Невустар мен эпителиальдық дисплазиялар:қантамырлық невустар, Стердж-Вебер синдромын қоса,сүйелді және пигменттік невустар,эпидермоидты киста(жылауық),Фордайс ауруы, ақ кеуекті невус, (жұмсақ лейкоплакия,ұртты тістелеу және т.б),тұқым қуалайтын қатерсіз эпителиішілік дискератоз;
Шырышты қабықта пайда болатын бөрпелерді бақылай отырып олардың әртүрлі элементтердің тұратыны және оларды бірнеше топқа біріктіруге болатыны анықталды. 1 ) шырышты қабықтың түсінің өзгеруі 2 ) беткей рельефінің өзгеруі 3 ) шектелген сұйықтықтың жиналуы 4 ) қыбық бетіне жабынды пайда болуы 5 ) шырышты қабық ақаулары Барлық зақымдаушы бөртпелерді шартты түрде біріншілік ( өзгермеген шырышты қабықта пайда болатын ) және екіншілік ( біріншілік бөртпелердің тасымалдану нәтижесінде немесе алғаш рет зақымдаушы ).
Қабынбалық дақтар қабыну кезінде әр түрлі қан тамырларының (артериолардың, веналардың) кеңеюі (артериальная, венозная гиперемия) нәтижесінде дамиды және түстері қан тамырларының түстеріне сай шымқай қызыл немесе көкшіл-қызыл түсті болад ы. Эритема — көлемді қабыну дағы эритема (қызарма) деп аталады. Розеола — Диаметрі 1,5 см-ге дейін домалақ пішінді қабыну дағы. Розеола көптеген инфекциялық аурулар кезінде кездеседі (корь, скарлатина, тиф, мерез ). Геморрагия — Кілегейлі қабық және тері қан тамырларының өзгеріске ұшырауы (өткізгіштігінің жоғарылауы және қабырғаларының бүтіндігінің бұзылуы) нәтижесінде тіндерде қан құйылу ошақтарының пайда болуынан дамитын дақтар геморрагиялық дақтар Телеангиэктазии — Беткей орналасқан қан тамырлары қабырғаларының салданып кеңеюінен дамыған дақтар
1-жабынды эпителий, 2 –нағыз дәнекертін қабаты, 3 — қан тамырларының кеңейуі.
Түйіншек (папула ) – ұртағы шарашты қабықта оранласқан (а ), кестелік бейнелеу (б). 1 - эпителий, 2 — өзіндік шырышты қабық пластинкасы ; 3 — эпителийдің өсіндісі.
Еріннің шырышты қабығындағы түйін (а), кестелік бейнелеу (б ). 1 — эпителий; 2 — өзіндік шырышты қабық пластинкасы ; 3 — тіннің өсуі.
Үстіңгі ерінде орналасқан төмпешік (а), кестелік бейнелеу (б). 1 — эпителий; 2 — өзіндік шырышты қабық пластинкасы 3 — инфильтрат.
Тілдің бүйір бетінде орналасқан күлбіреуік (а), кестелік бейнелеу (6). 1 - эпителий; 2 — өзіндік шырышты қабық пластинкасы ; 3 — эпителий астындағы қуыс.
-( чешуйка–squama)-жабынды эпителий қабатының шамадан тыс мүйізгектенуінен немесе толық мүйізгектенбеyінен пайда болған, қалыпты түлеу үрдісінің бұзылуы құрылысы нәтижесінде астындағы тіндерден толық ажырамаған құрғақ мүйізгекті эпителий пластинасы Қабыршақ Төменгі ерін жиегіндегі қабыршақтар және олардың схемалық 1- жабынды эпителий, 2- нағыз кілегейлі қабық қабаты, 3- қабыршақтар
Гиппократ ойық жара терминін әртүрлі зақымдаушы бөртпелерге қолданған. Осыған қарағанда ол үшін бұл сөздің мағанасы грек сөзінен алғанда aphtein, «сжечь» күйдіру деген мағана білдірген және бұл кеңінен тарағандықтан бүгін де сол терминді қолданады.
Патологиялық үрдістер шырышты қабықта өзгерістер туындатады соның ішінде эпителийдің мүйізгектену үрдісін бұзады Олар: акантоз, паракератоз, гиперкератоз, акантолиз, спонгиоз, вакуольді дистрофия, және т.б
Паракератоз — тікенекті қабатта ядроларының сақталуымен сипатталатын жасуша беттерінің толық мүйізгектенбеуімен сипатталатын патологиялық үрдіс. Бұл кезде кератогиалин және элейдиннің түзілу фазасы жойылады, сондықтан дәнді және жылтыр қабық болмайды. Мүйізді қабат жасушаларынан жабысқақ –кератин жоғалады. Осының нәтижесінде эпидермисте жақсы дамыған түлеу байқалады. Пайда болған қабыршақтар тез оңай алынады. Осы ратологиялық үрдіске әсер ететін аурулар : А, С, В гипо - и авитаминоздар ; Қызыл жалпақ теміреткі ; эксфолиативті хейлиттің құрғақ түрі ; атопиялық хейлит ; Қызыл жегі.
Гиперкератоз — Гиперкератоздану – мүйізгекті қабаттың қалыңдауына әкеліп соғатын шамадан тыс мүйізгектену үрдісі. Кератоздану-мүйізгектенбейтін аймақта мүйізгекті қабаттың пайда болуымен сипатталатын патогистологиялық үрдіс. Бұл үрдіс келес і аурулар кезінде орын алады: сухую форму эксфолиативті хейлиттің құрғақ түрінде ; лейкоплакия; Қызыл жалпақ теміреткі ; Сынап, қорғасын, висмут, алюминий, мырыш және т.б уыттану.; Қызыл жегі ; актиномикоз.
Вакуольді дистрофия — Вакуольді дистрофиялану (вакуольная дистрофия) – базальды және тікенекті қабат жасушаларының ішінде сұйықтықтың жиналуы нәтижесінде олардың бұзылысқа ұшырауымен сипатталатын патогистологиялық үрдіс Причиной вакуольді дистрофияның пайда болуы – эпителиальді жасуша цитоплазмасындағы дегенеративті өзгерістер деп саналады. Бұл үрдістің пайда болуымен сипатталатын аурулар. Тұрпайы күлбіреуікше ; Қарапайым герпес; Қазал жегі ; Эндокриндік жүйелер әсерінен шырышты қабықтағы өзгерістер ( жүктілік кезіндегі қызыл иек қабынуы, синдром Иценко— Кушинг және т.б..).
Акантоздану – тікенекті қабат жасушаларының қатарларының көбеюі (5-6 қабаттан 40-қа дейін), дәнекер тін бүртіктері аралық эпителий өсінділерінің дәнекер тінге қарай ұзаруымен сипатталатын п атологиялық ү рдіс.
