Орталық Қазақстанның жер аумағы мөлшермен қазіргі Қарағанды, Ақмола, жартылай Павлодар облыстары мен Торғай өңірлерін қамтиды. Сарыарқаның ерте темір дәуірі ескерткіштері Тасмола мәдениеті деген атпен белгілі. Ол исседон тайпаларынан қалған. Бұл мәдениеттің алғашқы ескерткіштері Павлодар облысының Екібастұз ауданындағы Тасмола өңірінен табылды. Сондықтан да Орталық Қазақстанның осы ескерткішке ұқсас жерлеу орындары кейін Тасмола мәдениеті деп аталды.
Тасмола мәдениетінің зерттелу тарихнамасы Орталық Қазақстан жеріндегі кең байтақ жерді ерте темір дәуірінде жерлеу дәстүріндегі өзіне ғана тән ерекшелігімен көзге түсетін тайпалар мекендеген. Бұл тайпалар археологиялық құндылығы зор ескерткіштер қалдырып кеткен. Олардың, әсіресе, жерлеу орындары көзге түседі. Сарыарқаның батысы мен шығысында, солтүстігі мен оңтүстігінде үлкен төбелер кездеседі. Ғылыми ортада оларды «Мұртты обалар» деп атайды.
Тасмола мәдениеті - Орталық және Солтүстік Қазақстан өлкелерінде ерте темір дәуірінде өркендеген. 1930 ж. белгілі болғанымен, негізгі зерттеу жұмыстары Орт. Қазақстанда 1946 жылдан кейін басталды.
Төрт негізгі кезеңнен тұратын зерттеулердің алғашқы сатысы 1946 – 59 жылдарды қамтиды. Осы кезде Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының ұйымдастырушысы әрі жетек. Ә.Марғұлан мен оның шәкірті М.Қадырбаев Қарағанды облысының Ұлытау, Шет, Ақтоғай өлкелеріндегі Тоғызбайкөл, Қарабие, Қарасай, Қанаттас, Толағай, Елшібек, Киіксу сияқты зираттарға қазба жұмыстарын жүргізіп, ескерткіштердің жалпы сипаты, жерлеу ғұрпының ерекшеліктері мен заттық мәдениетке байланысты нақты деректердің алғашқы тобын жинады.
Ә.Марғұлан Орталық Қазақстан экспедициясының ұйымдастырушылары М.Кадырбаев
1958 – 68 ж. жүргізілген екінші кезеңде Қарқаралы, Балқаш, Шідерті өлкелерінде көптеген жаңа зираттар зерттеліп, көлемді деректер алынды, аса маңызды қорытындылар жасалынды.
1970 – 99 ж. 3-кезеңнің жұмыстары атқарылды. Осы жылдары Тасмола мәдениетінің таралу ауқымы анағұрлым кеңейтілді, жаңа өлкелердің жәдігерлері ғыл. айналымға түсті.
1994 ж. М.Хабдулина Солт. Қазақстандағы, яғни Көкшетау қыраты, Есіл өз. бойындағы обаларды зерттеу нәтижелерін қорытындылап, ұлыбай-тасмола мәдениетін ашты және де оның үлкен Тасмола мәдениетінің солт. өлкелеріндегі жалғасы екенін атап көрсетті.
Тасмола мәдениеті бірін-бірі алмастыратын үш хронол. сатылардан тұрады : 1 саты ( б.з.б. 7 – 6 ғ.), 2 саты ( б.з.б. 5 – 4 ғ.) және ерекше топтың жәдігерлерін біріктіретін 3 саты ( б.з.б. 3 – 1 ғ.). Алдыңғы екі сатының мәдени ерекшеліктері бір-біріне өте жақын болғандықтан, бұларды бір тасмола кезеңіне біріктіреді. Соңғы сатының, яғни қорғантас кезеңінің ескерткіштері мәдениеттің аяқталар уақытымен сәйкес келетіндіктен, мұнда сақ дәуірімен қатар, ғұн -сармат дәуіріне тән біршама жаңа элементтер байқалады.
Тасмола кезеңінің ғұрыптық ескерткіштеріне жататын “ мұртты обалар ” жүздеп саналады. Ғылыми пайымдаулар бойынша күншығысқа тартылған ұзын тас тізбектері бар мұндай күрделі құрылыстар қайтыс болған беделді адамдардың рухымен қоштасу, еске алу салтанаты кезінде жасалатын болған.
