АНТИБИОТИКТЕР. БАКТЕРИОФАГТАР. АЛЫНУ КӨЗДЕРІ. КЛАССИФИКАЦИЯСЫ Shakarim University Орындаған : Карипжанова Н.А В-2401 Тексерген : Зайнеттинова Д.Б
ЖОСПАР: 1. Кіріспе 2. Антибиотиктер туралы түсінік 3. Антибиотиктердің алыну көздері 4. Антибиотиктердің классификациясы 5. Бактериофагтар туралы түсінік 6. Бактериофагтардың классификациясы және қолданылуы 7. Экологиялық және медициналық маңызы 8. Қорытынды 9. Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ Антибиотиктер мен бактериофагтар – микроорганизмдерден алынатын, бактерияларға қарсы әсер ететін биологиялық белсенді заттар. Олар жұқпалы ауруларды емдеуде, алдын алуда және микробтардың өсуін тежеуде кеңінен қолданылады. Антибиотиктер кейбір бактериялар мен саңырауқұлақтардан бөлініп алынса, бактериофагтар – бактерияларды зақымдайтын вирустар болып табылады. Бұл екі агент те қазіргі микробиология мен медицинаның дамуына зор үлес қосқан.
АНТИБИОТИКТЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК Антибиотиктер – тірі микроорганизмдер (бактериялар, саңырауқұлақтар, актиномицеттер) түзетін, басқа микроорганизмдердің өсуін тежейтін немесе оларды жоятын табиғи немесе синтетикалық заттар. Бұл заттар алғаш рет ХХ ғасырдың басында ашылып, медицинада үлкен төңкеріс жасады. 1928 жылы А. Флеминг Penicillium notatum саңырауқұлағынан пенициллинді бөліп алып, антибиотик дәуірінің негізін қалады. Қазіргі уақытта антибиотиктер жұқпалы ауруларды емдеуде, операция кезінде асқынулардың алдын алуда және ауыл шаруашылығында кеңінен қолданылады. Олар бактериялардың өмірлік маңызды процестеріне әсер етіп, жасуша қабығын бұзады немесе белок пен ДНҚ синтезін тежейді.
АЛЫНУ КӨЗІ Антибиотиктер табиғи, жартылай синтетикалық және синтетикалық жолмен алынады. Табиғи антибиотиктерді бактериялар, саңырауқұлақтар мен актиномицеттер түзеді. Мысалы, Penicillium саңырауқұлағынан пенициллин, Streptomyces актиномицетінен стрептомицин мен тетрациклин, ал Bacillus бактериясынан полимиксин мен бацитрацин алынады. Жартылай синтетикалық антибиотиктер табиғи заттардың негізінде химиялық жолмен жетілдіріліп жасалады (мысалы, амоксициллин). Ал синтетикалық антибиотиктер толықтай химиялық әдіспен өндіріледі, оларға левомицетин мен сульфаниламидтер жатады.
ӘСЕР ЕТУІ, КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ Антибиотиктердің әсер ету механизмі олардың бактерия жасушасына қалай ықпал ететініне байланысты. Кейбір антибиотиктер бактерияның жасуша қабығын бұзады (мысалы, пенициллиндер), басқалары белок синтезін тежейді (стрептомицин, тетрациклин), ал кейбірі нуклеин қышқылдарының түзілуін тоқтатады (рифампицин). Нәтижесінде бактерияның өсуі мен көбеюі тоқтап, ол жойылады. Антибиотиктер бірнеше бағытта жіктеледі. Әсер ету сипатына қарай — бактерицидтік (жасушаны өлтіреді) және бактериостатикалық (өсуін тежейді) болып бөлінеді. Әсер ету спектрі бойынша — кең спектрлі (тетрациклин, левомицетин) және тар спектрлі (пенициллин) антибиотиктер бар. Химиялық құрылысына қарай — бета-лактамдар, аминогликозидтер, макролидтер, тетрациклиндер сияқты топтарға бөлінеді. Антибиотиктердің маңызы зор: олар жұқпалы ауруларды емдеуде, операция кезінде инфекцияның алдын алуда, және медицина мен ветеринарияда кеңінен қолданылады. Сонымен қатар, кейбір антибиотиктер ауыл шаруашылығында өсімдіктер мен жануарлардың ауруларына қарсы қолданылады.
БАКТЕРИОФАГТАР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК Бактериофагтар немесе фагтар – бактерияларды зақымдайтын вирустар. Олар бактерия жасушасына еніп, оның ішінде көбейіп, нәтижесінде жасушаны бұзады. Бактериофагтар табиғатта кең таралған: топырақта, суда және адам мен жануар ағзасында кездеседі. Фагтардың құрылысы қарапайым – ақуыз қабықшасы мен нуклеин қышқылынан (ДНҚ немесе РНҚ) тұрады. Әр бактериофаг тек белгілі бір түрдегі бактерияға ғана әсер етеді, сондықтан оларды жұқпалы ауруларды емдеуде және антибиотикке төзімді бактерияларға қарсы қолдануға болады.
КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫЛУЫ Бактериофагтар бірнеше белгі бойынша жіктеледі. Құрылысына қарай олар жіп тәрізді, шар тәрізді және күрделі құрылымды болып бөлінеді. Әсер ететін бактерия түріне қарай стафилококк фагы, ішек фагы, дизентерия фагы, сальмонелла фагы сияқты түрлері ажыратылады. Сонымен қатар, нуклеин қышқылының түріне қарай ДНҚ және РНҚ фагтар деп те бөлінеді. Бактериофагтардың қолданылуы кең. Олар медицинада бактериялық инфекцияларды емдеуде (фаготерапия), әсіресе антибиотикке төзімді бактерияларға қарсы тиімді қолданылады. Сондай-ақ, зертханалық диагностикада бактерия түрін анықтау үшін және экологиялық бақылауда судың, топырақтың санитарлық жағдайын бағалау мақсатында пайдаланылады.
ҚОРЫТЫНДЫ Антибиотиктер мен бактериофагтар – бактерияларға қарсы әсер ететін маңызды биологиялық агенттер. Олар жұқпалы ауруларды емдеуде, алдын алуда және микробтық тепе-теңдікті сақтауда үлкен рөл атқарады. Антибиотиктер бактериялардың өсуін тежейді немесе оларды жояды, ал бактериофагтар нақты бактерия түрлерін зақымдап, табиғи биологиялық тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі. Қазіргі таңда бұл екі бағыт та медицина мен биотехнологияда кеңінен қолданылып, антибиотикке төзімді бактериялармен күресте ерекше маңызға ие болып отыр.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Жұмаділова Г.Қ. Микробиология негіздері. – Алматы: Білім, 2020. 2. Әбдіғалиева Ш.Ш. Медициналық микробиология. – Алматы: Қазақ университеті, 2022. 3. Madigan M., Martinko J., et al. Brock Biology of Microorganisms. – 15th edition. Pearson, 2021. 4. Tortora G.J., Funke B.R., Case C.L. Microbiology: An Introduction. – Pearson, 2022. 5. ҚР Денсаулық сақтау министрлігі. Санитарлық ережелер мен нормалар (СанЕмН). – Астана, 2023.
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ Shakarim University
