Эксперимент Әдісі
Тәжірибеде зерттелетін оқиғаның жағдайын жоспарлы түрде басқару арқылы себепті байланыстары туралы болжамдар тексеріліп, сыни тұрғыдан қарастырылады. Ол қарастырылып отырған құбылыстың белгілі бір гипотетикалық моделін жасауға негізделіп, оның негізгі параметрлері, өзара және басқа құбылыстармен байланыстары, сол байланыстарының себепті салдарлы бағыттары айқындалады. Тәжірибеде зерттелетін осы модельдің көмегімен құбылыс өзгермелі жүйе ретінде сипатталады; оның ішінде іс-әрекеті басқаруға бағынып, тәжірибенің бақылауындағы тәуелсіз өзгермелісі ерекшеленеді. Тәжірибе (эксперимент ) – бақыланып және басқарылатын жағдайда жаңа білімдер алудың ғылыми әдісі болып табылады.
Тәжірибенің құрылымы оны ұйымдастыру мен өткізу кезеңдеріне тікелей байланысты. Алғашқы кезең теориялық сипатта болады. Оның барысында социолог айқындап, оның нысаны мен пәнін, зерттеудің тәжірибелік міндеттері мен болжамын белгілейді; проблема негізгі міндеттерге орай анықталады. Екінші кезеңде тәжірибе жасаудың бағдарламасы оның қалай өтетіндігі, барлық элементтері көрсетілген құжат жасалады. Үшінші кезеңде тәжірибенің бағдарламасы жүзеге асады. Оның барысында ойластырылған тәжірибе, оның кезеңдері мен барлық жүру тәртібі, яғни экспериментальды жағдай тікелей жүзеге асады. Төртінші кезеңде тәжірибе жасаудың барысында алынған нәтижелер талданып, бағаланады, алға қойған мақсат орындалды ма, зерттеу болжамы дәлелденді ме деген сауалдарға жауап беріледі.
Психологиялық эксперименттің кезеңдері: – мәселені баяндау және гипотезаны алу; – таңдалған проблемалар бойынша әдеби және теориялық мәліметтерді талдау; – тәуелді айнымалы ретінде жұмыс істей эксперименттік құралы, және тәуелсіз Тіркелу өзгерістер таңдау; – тиісті үлгілерді және субъектілер топтарын қалыптастыру; – тәжірибелік эксперименттер немесе диагностика жүргізу; – деректерді жинау және статистикалық өңдеу; – зерттеу нәтижелерін түсіндіру, қорытынды жасау.
Әдіснама әлеуметтік тәжірибені мынадай түрлерге бөледі. Нысан мен зерттеу пәнінің сипатына қарай әлеуметтік, экономикалық, құықтық, әлеуметтік-психологиялық, психологиялық, эстетикалық тәжірибелер. Тәжірибелердің мұндай түрлері ғылыми пәндердің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты анықталады. Зерттеу жүргізудің сипатына қарай тәжірибелер реалды және ойша болып бөлінеді. Реалды болжамды тексеру әлеуметтік қызметтің жағдайын жоспарлы түрде басқару арқылы жүзеге асады. Ал тәжірибені оймен жүргізуде болжамды тексеру өмір құбылыстары емес, олар туралы мағлұматтар арқылы жүзеге асады. Сонымен қатар табиғи, зертханалық, сызықтық (линейный) және параллельді тәжірибелер кездеседі.
Табиғи тәжірибе – зерттеудің қоғамда қалыптасқан, өзінің табиғи қалпын сақтаған қандай да бір ұйым, институттардың төңірегінде болады; Зертханалық тәжірибе – зерттеудің жасанды жолмен қалыптасқан объектілерде жүргізілуі; Сызықтық тәжірибе – зерттеуге бір ғана топтың қатысып, нәтижелерін алдыңғы сол топтың нәтижелерімен салыстыру; Параллельді тәжірибе – зерттеуге екі немесе одан да көп топтың қатысып, нәтижелерін бір-бірімен салыстыру.
Сіз өзіңізді дұрыс деп білсеңіз, не істейсіз, бірақ қалған топ сізбен келіспейді? Сіз қысым жасай аласыз ба? 1950 жылдарда жүргізілген танымал эксперименттер сериясында психолог Сюром Аша топтың қалған бөлімдеріне сәйкес болу үшін сынаққа дұрыс жауап бермейтінін көрсетті. Ачдың танымал сәйкестік эксперименттерінде адамдарға сызық көрсетілді, содан кейін үш топтан сәйкес ұзындық сызығын таңдауды сұрады. Asch сондай-ақ қате сызықтарды әдейі таңдап алатын топқа конфедерацияларды орналастырды. Нәтижелерге сәйкес, басқа адамдар қате сызықты таңдаған кезде, қатысушылар топтың қалған бөлігі сияқты бірдей жауаптарға ие болуы мүмкін. Бүгінгі күні Asch сәйкестік тәжірибесі неге жақсы белгілі? Біз топтық қысымға қарсы тұра алатынымызға сенгіміз келеді (әсіресе топтың қателігін білетін болсақ), Ачтың нәтижесі адамдарға сәйкестікке таңданарлықтай бейімді екенін көрсетті. Asch тәжірибесі бізге сәйкестік күші туралы көп нәрсені үйренді, сондай-ақ адамдардың Milgram- тің мойнына бағыну эксперименттерін қоса алғанда, адамдарға қаншалықты сәйкес келуіне, оларға бағынуына қатысты қосымша зерттеулерді шабыттандырды.
Теледидарда зорлық-зомбылық көру балаларға неғұрлым агрессивті әрекет етуге себеп бола ма? 1960 жылдардың басында өткізілген эксперименттер сериясында психолог Альберт Бандура байқалған агрессияның балалар мінез-құлқына әсерін зерттеуге кірісті. Бобо қуыршақ эксперименттерінде балалар Бобо қуыршағымен өзара әрекеттесетін ересек адамның бейнесін көреді. Бір жағдайда, ересек модель қуыршаққа пассивті түрде әрекет етті, бірақ басқа жағдайда, ересек адам қуыршақпен ұрып, ұрып, ереуілге шығады. Нәтижелер ересек моделін бақылаған балалар қуыршақтарға қатты әсер ететінін көрсетті, кейінірек агрессивті мінез-құлыққа еліктейді. Бобо қуыршақ тәжірибесі бүгінгі күнге дейін неге соншалықты танымал? Теледидардағы зорлық-зомбылық туралы пікірталас бүгінгі күні балалардың мінез-құлқына әсер етеді, сондықтан Бэндура қорытындылары әлі де маңызды болып табылмайды. Эксперимент сондай-ақ байқалған агрессия мен зорлық-зомбылықтың әсерін зерттейтін жүздеген қосымша зерттеулерді шабыттандырды.
Қорытынды Қорытындылай келгенде, социологиялық зерттеулерді жүргізуді ұйымдастыру ғылыми негізделген комплексті кешен ретінде сипатталады. Ол зерттеудің мақсаты қоғамға қатысты жаңа білімдерді алу үшін қолданылады. Яғни, әлеуметтану зерттеуі – қоғамтану зерттеуінің бір түрі, қоғамды тұтас жүйе ретінде қарастыратын және жеке ғылымдарды арнайы және нақты әлеуметтік зерттеуге қатысты жалпытеориялық және әдістемелік негіз рөлін атқарады.
