канцероген Өспе өсу патофизиологиясы
- организмнің жүйкелік - эндокриндік рет-теулеріне бағынбай, өз беттерінше өсетін, орналасқан тін жасушаларынан кұрылы-мы мен қасиеттері бойынша алшақталып, шексіз бөлініп көбейетін және жаңадан қабылдаған қасиеттерін туынды жасуша-ларына бере алатын, дерттік өзгеріс-терге ұшыраған жасушалардың тым қатты өсіп-өніп кетуі.
- деп өспе жасушаларының өсіп-өнуі мен дамып жетілуі, құрылымы мен қасиеттері, атқаратын міндеттемелері бойынша орналасқан қалыпты тін жасушаларынан алшақ-танып, ерекшеленіп тұруын айтады.
өсіп-өну атипиясын; морфологиялық атипиясын; биохимиялық атипиясын; антигендік атипиясын; функциялық атипиясын; физикалық-химиялық атипиясын - ажыратады.
● өспенің: √ өсу дербестілігі; √ тіршілігін жоғалтпай, ұдайы шексіз өсіп-өнуі.
- деп өспе жасушаларының жүйкелік - эндокриндік және паракриндік реттеулерге бағынбай өз беттерінше өсіп - өнуін айтады.
Өспе жасушалары жетілмей, нақтыланбай, жас бластық түрінде сақталып қалады. Өспе жасушалары жаңа қан тамы - рлары құрылуын арттыратын фактор өндіріп, өспе тінінде ангиогенез дамиды.
Анаплазия (дамымау), Катаплазия (кері даму, ұрық жасуша-ларына ұқсап нақтыланбаған жасушаларға айналуы), Метаплазия (басқа тін жасушасына айналып даму), Дисплазия (бұрыс даму, өспе жасуша - ларының орналасқан тін жасушаларынан қатты алшақтанып, ерекшеленіп кетуі немесе атипиясы).
Тіндік Жасушалық
- өспе тінінің ұлпасы мен строма-сының арақатынасы өзгеріп кетуі. Қатерлі өспелерде строма қатты азайып, ұлпасы басым, қатерсіз өспелерде - строма басым болуы. Өспе тінінде қылтамырлар көбейіп, жүйке талшықтары жоғалады.
1. Өспе жасушаларының сыртқы пішіні өзгереді, көлемі ұлғаяды. Ядро мен цитоплазманың арақатынасы үлкейеді, ядрода хроматин мен ядыр-шықтары көбейеді, хромосомалардың саны мен құрылымы өзгереді, мито-хондрийлар азаяды, олардың тарақша-лары (кристалары) бөлшектеледі;
2. өспе жасушаларының цито-плазмасында рибосомалар кө - бейеді. Өспе жасушалары мем-браналарының, әсіресе лизосома мембраналарының өткізгіштігі көтеріледі. 3. м итоздық бөліну сатысын - дағы жасушалар көбейеді.
Өспе жасушасының атипиясы А – қалыпты фибробласт Б – өспеге айналған фибробласт 14
Көмірсулары алмасуының ерекшеліктері: өспе тіні глюкозаны қаннан ұдайы сорып алады (« глюкозаның қақпа - ны»); өспе тінінде анаэробтық гликолиз артады (Варбург әрекеті). артынан оттегінің жеткілікті болуына қарамай гликолиз жалғаса береді (Пастер әрекетінің әлсіреуі).
глюкозаның пентоздық-фосфаттық жолмен тотығуы әсерленеді. Осы-дан нуклеин қышқылдары түзілуіне қажетті рибозалардың түзілуі артады. көмірсулары алмасуының аралық өнімдері (сүт қышқылы т.б.) өспе тінінде жиналып қалады, рН төмендеп, ацидоз дамиды.
өспе жасушалары қаннан амин қышқылдарын және азоттық негіздерді көптеп сорып алып, өзіне тән нәруыз өндіру үшін пайдаланады («азоттың қақпаны»). Бұндай нәруыздарды онкопротеин дейді; өспелерде РНҚ және ДНҚ түзілуін артты-ратын белсенді полимеразалар көбейіп, керісінше, оларды ыдырататын ферменттер азаяды; ДНҚ түзілуін тежейтін гистондардың өндірілуі кемиді.
Өспе жасушалары қаннан төмен тығыздықты липопротеидтерді және антиоксиданттарды (токоферол) сорып алады. Оларда мембрана құрамына енетін өзгерген фосфолипидтердің түзілуі артады. Содан өспе жасушаларының мембраналары қалыптыдан өзгеріп кетеді.
Өспе жасушаларына вирустармен енгі-зілген бөтен гендік ақпарат бойынша түзілген онконәруыз олардың антигендік қасиетін өзгертеді. Өспе жасушаларында антигендердің жиынтығы өзгеріп, антигендік қара-пайымдану немесе күрделілену болады. Антигендік қарапайымдану - қалыпты тінде кездесетін антигендердің азаюы.
Антигендік дивергенция Антигендік реверсия Өспе шыққан тіннен басқа тіннің антигені өндірілуі Ұрықтық антиген (альфа - фетопротеин) өндірілуі
Өспе - ағзаның немесе тіннің қызметін: • жоғалтады немесе төмендетеді (асқазан обыры оның сөл шығаруын азайтады, лейкоз кезінде лейкоциттер фагоцитоздық қызмет атқармайды) ; • арттырады (аденома кездерінде эндокриндік бездердің гормон шығару қызметі артады) ; • орналасқан тін жасушаларына тән емес қызмет атқарады (бронхогендік обыр аденогипофиздің гормондарын, емшек обыры тиреоидтық гормондарды өндіре бастайды).
1. Өспе жасушаларында судың, К+ иондарының мөлшері көбейеді де, Са2+, Mg2+ иондары азаяды; Өспе ошағында анаэробтық және аэробтық гликолиз артуынан сутегі иондарының мөлшері артады.
2. Өспе жасушаларының сырт - қы беттерінде теріс электр дәрмені көбеюден олар өзара жақындамай алшақтанып орна - ласады. 3. Өспе жасушаларының митоз - дық жолмен бөлініп көбеюін арттыратын ультракүлгін (тол-қын ұзындығы 190-325 нм) сәуле таратады.
Адамдық борышың, Халқыңа еңбек қыл. Ақ жолдан айнымай, Ар сақта, оны біл. Талаптан да, білім мен өнер үйрен, Білімсіз, өнерсіз, Болады ақыл тұл.... (Шәкәрім Құдайберді ұлы)
көрсеткіштері қатерсіз қатерлі Өсу түрі экспансиялық Инвазиялық (инфильтрациялық) Құрылымдық атипия Онша байқалмайды Айқын байқалады Метастаза таратуы Болмайды Жиі таратады Кахексия дамуы Болмайды Болады Қайталануы Сирек Жиі
Өспе өсу түрлері (по: W.Böcker, H.Denk, Ph.U.Heitz ) полип папиллома Жараға айналған обыр өспесі Инвазиялық өсу 15
Айналасындағы тінге өспе жасушаларының енуі Өспе жасушалары Тіректік мембрана Тін аралық коллаген Өспе жасушасы рецепторы мембрана рецепторы Фибронектин рецепторы фибронектин
- қатерлі өспе жасушаларының өспе түйінен үзіліп, басқа ағза-ларға тасымалдану және сол ағзаға енгеннен кейін өзіне ұқсас өспе туындату қабілеті.
Тіндік Лимфогендік Гематогендік Тін аралық кеңістіктер арқылы бір тіннен екінші тінге тарауы Лимфа тамырларымен тарауы Қан тамырларымен тарауы
Ашішек обырының метастаза тарату жолдары өңеш асқазан бауыр ашішек тоғышек Лимфа түйіндері өкпе қақпа венасы өспе 18
Гематогендік метастаза тарату кезеңдері Инвазиялық кезеңі; Тасымалдану кезеңі; Эмбол құрылу кезеңі. Тамыр қабырғасын жарып, тінге шығу кезеңі (имплантация). 1 2 3 4
Остеосаркоманың өкпедегі метастазасы 22
Өспелік кахексияның патогенезі өспе ауыру Тәбет азаюы «ловушка» для предшественников пиримидиновых нуклеотидов «ловушка» для амино- кислот «ловушка» для витаминов «ловушка» для глюкозы Глюконеогенез әсерленуі, тіршілікке қажетті энергия түзілуінің бұрмалануы кахексия 23 Пиримидиндік нуклеотидтер түзілуіне қажетті заттардың “қақпаны” Аминқышқылдарының “қақпаны” Витаминдердің “қақпаны” Глюкозаның “қақпаны”
Қатерлі өспелердің өсу түрі?
Өспе дамуының этиологиясы
Өспе пайда бол уында химиялық, физикалық және биологиялық ықпалдардың маңызы бар.
зиянды әдеттер: √ темекі шегу; √ маскүнемдік; √ насыбай ату;
бейберекет жыныстық қатынастарда болу (промискуитет); тиімсіз қоректену (тым майлы тамақ ішу, ысталған тамақты артық пайдалану, тағамда витаминдер, қанықпаған май қышқылдары жетіспеуі т.т.); қоршаған ортаның химиялық заттармен, иондағыш сәулелермен ластанулары т.б.
Өспе дамуындағы химиялық ықпалдардың маңызы
1918 жылы жапон зерттеу-шілері Ямагива, Ишикава қоянның қ ұ ла-ғына көмірдің қара майын жағып тері обырыны ң үлгісін алды.
Экзо - гендік Эндогендік
• көп оралымды хошиісті көмірсутектер (диметилбензантрацен, фенантрен, 3,4-бензпирен т. б.); •
(Қуық обыр өспесін туындатады)
аминдік азоқосындылар (ортоамино - азотолуол, диметиламиноазобензол); бейорганикалық химиялық заттар (хром, қорғасын, никель, бериллий, мышьяк, кадмий т. б.).
Проканцерогендер Нағыз канцергендер Урацилиприт, Бета - пропионлактон, Диметилкарбамилхлорид
Проканцерогендер а) бензпирен Бензпирен темекі түтінінде Өкпеде канцеро - генге айналуы б) хош иісті аминдер Хош иісті аминдер Гидроксилдену және коньюгация деконъюгация карцинома бауыр бүйрек қуық в) нитрат және нитриттер Ішек - қарын жолдары Бауыр карцинома Ішек бакте рияларының әсерінен нитро заминдерге ауысуы карцинома
• стероидтық гормондар (эстероген, эстрадиол); ● холестерин туындылары (холестадиен т.б.); • амин қышқылдарының (триптофан, тирозин) ыдырау өнімдері; • бос радикалдар мен майлардың асқын тотықтары; • нитроксид (N0) және оның асқын тотығы (пероксинитрит-ONOO) т.б. жатады.
Канцерогендер жасушалар-ды ң протоонкогендер і нде нүктелі мутация туында-тып белсенді онкогендерге айналдырады.
Өспе дамуындағы вирустардың маңызы
1908-1911 жылдары Раус: тауық саркомасының жасушасыз сүзіндісін сау тауықтарға енгізіп оларда осы өспе дамитынын көрсетті.
● тауықтарда Раус саркомасы; ● тышқандар мен тауықтардың лейкозы; ● тышқандарда сүт безінің обыры; ● адамда Т-жасушалы лимфолейкоз т. б. дамиды. Соңғы вирусты НТLV-1 ( human Т-leukemia virus – адамның Т-лейкозының вирусы) деп атайды.
● қояндарда Шоуп папилломасы; ● тышқандардың полиомасы; ● маймылдардың көпіршікті өспесі; Бұл вирустар Папова тобына жататын вирустар делінеді.
1. Жасушаның ДНК молекуласымен бірігіп кетеді де, тектік ақпаратын өзгертеді ; 2. Өзгерген тектік ақпарат бойын-ша онкопротеиндер мен мРНК түзілуін арттырады ; З. Онкопротеиндер жасушаның шек-сіз бөлініп көбеюін арттырып, өспе жасушасына айналдырады.
Өспе дамуындағы физикалық ыкпалдардың маңызы
еркін радикалды тотығуды арттырып бос радикалдар ( ОН●; О− т.б.) жиналуынан ДНК молекуласын бүліндіреді, оның репарациясын бұзады; иммунитетті әлсіретіп, өспе туында-татын вирустардың белсенділігін арттырады; гендердің және хромосомалардың мутациясын туындатады;
Надандық жаман ғой, Оқыған адам ғой. Ізденіп көріңіз, Ғылымды заман ғой. Ғылым бір кенің ғой, Ауырсаң емің ғой. Бәріне жетеді, Таусылмас көлің ғой. (Шәкәрім Құдайберді ұлы)
1. с ау жасушаның өспе жасушасына айналуы, трансформация кезеңі; 2. өспе жасушаларының қатерлі өспелердің қасиетін қабылдап, қарқынды өсіп-өнуінен бастапқы өспе түйінінің пайда болуы, промоция кезеңі; 3. өспе өсуінің үдеуі (өршуі), прогрессия кезеңі.
Жасушаның митоздық дабылды іске асыру нұсқасы ( А.В.Лихтенштейн, В.С.Шапот бойынша) ЯДРО (транскрипция факторлары, геномның қайта бағдарлануы, РНК түзілуі) 1 – ө су факторы; 2 – рецептордың әсерленуі; 3 – фосфорлану тізбектері; 4 – нәруыздар түзілуі; 5 – ДНК түзілуі мен репликациясы жасуша 2 1 3 4 МИТОЗ 5
Жасушаның митоздық оралымының реттелу нұсқасы (А.В.Лихтенштейн, В.С.Шапот бойынша ) ЯДРО G1 -фазасы ДНҚ түзілуі S - ф азасы G2 ф азасы МИТОЗ Репликацияның шектелу нүктесі ДНҚ репликацияға дайындығын бақылау ДНҚ репликациясы ның а яқталуын бақылау
Протоонко- гендердің белсенді онкогендер- ге айналуы Жасуша б өлінуін тежейтін супрессор гендердің жоғалуы Апоптоз дамуы бұзылуы ДНҚ молекуласының репарациясы бұзылуы
Протоонкогендер жануарлар өспелерінің ағылш. атауларының бастапқы әріптерімен белгіленеді. Мәселен, протоонкоген erb – эритробластома, ras - егеуқұйрықтардың саркомасы, abl - тышқандардың Абелсон лейкозы, myc - құстардың миелоцитоматозы, sis - маймыл саркомасы, fes -мысық саркомасы, src - тауықтардың Раус саркомасы т.с.с.
Канцергендердің, иондағыш сәулелердің, вирустардың әсерлерінен нүктелі мутация дамуынан Бір хромосома ның бөлігі екінші хромосома ға ауысып қонуынан (транслокация) Себепкер ықпалдардың әсерінен протоонкогендердің көшірмелері тым көбейіп кетуінен (амплификация ) Протоонкогенді әсерлендіретін күшейткіш (промотор) қосылып кетуінен (мәселен, вирус гені)
протеин 53 (р53) ДНҚ молекуласының қайтымсыз бүлі-ністерінде апоптоз дамуын жұмылдырады; Rb-нәруызы жасуша бөлінуінің ДНҚ түзілу фазасына енуін (G 1 / S фазаларының аралығында) тежейді; р16 және р21 нәруыздары циклин-тәуелді киназа кешенінің белсенділігін тежейді; Эй-Пи-Си (ағылш. Adenomatosis Poliposis Coli) нәруызы ішектерде аденоматоздық полипоздар дамуын тежейді; нейрофибромин (NF-1) нәруызы нейрофиброматоз дамуын тежейді; BRCA-1 (breast cancer- емшек обыры) нәруызы емшек обыры дамуын тежейді т.б.
Хромосомаларды ң делециясы Супрессор гендердің белсенділігі жоғалуы Онкогендердің өршіп кетуі Сау жасушаның өспе жасушасына айналуы Онкопротеиндер өндірілуі
Апоптоз дамуын тежейтін (bcl-2) және оны сергітетін (bax) гендердің мутациясы нәтижелерінде жасушалар тіршілігін жоғалтпай, ұдайы өсіп-өне береді де, өспе жасушасына айналады.
4. ДНҚ молекуласының бүлінген жерлерінің қалпына келу (репарациялық) мүмкіншіліктерінің бұзылыстары
Жасушаның қатерлі өспеге айналу және қалыпты күйінде сақталу мүмкіндіктері ( S.Blümcke бойынша ) Р- onc Р- onc Р- onc Қалыпты жасушалар: протоонко гендер канцероген проканцероген onc онкоген Өспеге айналатын жасуша onc өспе onc Өспеге айнала бастауы Р- onc Қалыпты жасуша репара- ция Р- onc Қалыпты жасуша Қалыпты тін
Эндонуклеаза, ДНК - полимераза, лигаза ферменттерінің белсенділігі төмендеуі-нен, ДНҚ молекуласының бүлінген жерлерін кесіп алып жою және қалпына келтіру мүмкіншіліктері жоғалады; Сыңар азоттық негіздердің қалпына келтірілуін қадағалайтын (mismatch repair) гендердің ауытқуларынан аденин, гуанин, тимин және цитозин негіздерінің байланысу қателіктерін түзету мүмкін-діктері шектеледі.
Сонымен: протоонкогендер онкогендерге айналуынан, супрессор - гендер жоғалып кетуінен, апоптоз дамуы бұзылыстарынан, ДНҚ молекуласының репарациясы бұзылыстарынан - сау жасушаның өспе жасушасына айналуы (транс-формациясы) болады.
Өспеге айналған жасушалар әсерленіп, қарқынды көбейетін, қатерлі өспе жасушаларына тән қасиеттері бар өскіндер (клондар) пайда болуын және бастапқы өспе түйіні қалыптасуын промоция (ағылш. р romotion - қолдау, күшейту) кезеңі дейді.
Өспе жасушасының қарқынды өсіп-өнуіне қолдаушы ықпал ететін заттарды промоторлар дейді. Олар өз беттерінше сау жасушаны өспе жасушасына айналдырмай, тек пайда болған өспе жасушаларының бөлініп көбеюін арттырып, өспе түйіні қалыптасуына әкеледі. Бұл кезде организмнің иммунитеті әлсіреуінің маңызы зор.
Өспе жасушаларының үдемелі түрде қатерлі қасиеттерін күшейтуін өспе өсуінің үдеуі (прогрессиясы) дейді. Өспе түйінінің көлемі ғана ұлғайып қоймай, ол өсу дербестілігі, инва - зиялық өсуі, метастаза таратуы т.с.с. жаңадан қабылдаған қасиеттерін арттыра береді.
Басында өспе жасушасына айналған бір жасушаның туындыларынан тұратын моноклондық өспе түйіні артынан бұл жасушаларда хромосомалар мен гендер-дің ауытқулары әр жасушада әртүрлі болуынан поликлондық түрге (әртекті жасушаларға) айналады және олардың даму сатылары көптеген бағыттарда өзгеруінен әртүрлі қатерлі қасиеттерге ие болады.
Өспе өсуі үдеуінің ең негізгі заңдылығы болып қатерлі өспелерге тән белгілерінің (атипиясы, инвазиялық өсуі, метастаза таратуы т. с. с.) бірімен бірі байланыспай, әр жасушада өз беттерінше пайда болуы есептеледі.
Өспе өсуінің жергілікті зардаптары Қысып өс у Полипоз - дық өсу Қ оршап өсу Ағза ұлпасы Тамырды жарып өсу жыланкөз компрессия (инвазия) өспелік тромбоз Бүліндіріп өсу
қатерлі өспелердің басқа ағзаларға метастаза таратуы, кахексия дамытуы организм - нің көптеген жүйелік бүлініс-теріне әкеледі.
Назарларыңызға рахмет!
