Tayyorladi:Boymurodova Aziza
Metall to‘sinlarning vazifasi Metall to‘sinlarning turlari Material tanlash Loyihalash bosqichlari Hisoblash asoslari
Metall to‘sinlar – bu binolar, ko‘priklar, sanoat inshootlari va boshqa qurilish obyektlarida asosiy yuk ko‘taruvchi elementlardir. Ular egilish, bosilish va cho‘zilish kuchlarini qabul qilib, tayanchlarga uzatadi. Metall to‘sinlar mustahkamlik, yengillik va uzoq xizmat muddati bilan ajralib turadi.
Metall to‘sinlarning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat : Yukni qabul qilish va tayanchlarga uzatish ; Konstruksiyaning egiluvchanlik va barqarorligini ta’minlash ; Bino va inshootning mustahkamligini oshirish ; Konstruktsiyaning deformatsiyasini chegaralash.
Metall to‘sinlar shakliga qarab quyidagilarga bo‘linadi : I- profilli to‘sinlar ( dvutavr ) – eng keng qo‘llaniladigan turi ; Kanal (U- profil ) to‘sinlar – o‘rta yuklar uchun ishlatiladi ; Qutisimon to‘sinlar – og‘ir yuklarni ko‘taradi ; Truss ( ferma ) to‘sinlar – yengil va uzoq oraliqli konstruksiyalar uchun ; Kompozit to‘sinlar – bir nechta metall qatlamlardan iborat.
To‘sinlar uchun ishlatiladigan metall tanlashda quyidagi omillar hisobga olinadi : Po‘lat markasi (St3, 09G2S va boshqalar ); Kuchlanish va egilish qarshiligi ; Ishlab chiqarish va payvandlanish qulayligi ; Korroziyaga chidamlilik.
Metall to‘sinlarni loyihalash bosqichlari : 1️⃣ Konstruksiya sxemasini tanlash ; 2️⃣ Yuklarni aniqlash ( doimiy, o‘zgaruvchan, shamol, qor va boshqalar ); 3️⃣ Ichki kuchlarni hisoblash ( momentlar va kesish kuchlari ); 4️⃣ To‘sin kesimini tanlash ; 5️⃣ Mustahkamlik, qattiqlik va barqarorlikni tekshirish.
Egilish kuchlanishini aniqlash formulasi : σ = M / W bu yerda : M – egilish momenti, kN·m ; W – kesimning qarshilik momenti, sm³.
Egilish momenti : M MAX = (q × l²) / 8 Shart : σ ≤ [σ] – ya’ni kuchlanish ruxsat etilgan qiymatdan oshmasligi kerak.
To‘sin egilganda uning markaziy o‘qi bo‘yicha ichki momentlar paydo bo‘ladi. Maksimal moment o‘rtada kuzatiladi ; Tayanchlarda esa moment nolga teng bo‘ladi. Bu ma’lumotlar kesim tanlashda muhim ahamiyatga ega.
Berilgan : l = 6 m, q = 20 kN /m Hisoblaymiz : Mmax = (q × l²) / 8 = (20 × 6²) / 8 = 90 kN·m Agar ruxsat etilgan σ = 160 MPa bo‘lsa, kerakli qarshilik momenti : W = M / σ = 9 0×10⁶ / 160×10⁶ = 562.5×10⁻⁶ m³ = 562.5 sm³ Mos kesim ( masalan, I 30b) tanlanadi
To‘sin deformatsiyasi ( egilish ) quyidagi formula bilan aniqlanadi : f = (5q·l⁴) / (384·E·I) Bu yerda : f – maksimal egilish (mm), E – elastiklik moduli, I – inertsiya momenti. Shart : f ≤ [f] ( ruxsat etilgan qiymatdan oshmasligi kerak ).
Afzalliklar : Yuqori mustahkamlik ; Engillik va montaj qulayligi ; Qayta ishlash imkoniyati. Kamchiliklar : Korroziyaga moyillik ; Yopishtirish va payvandlashdagi murakkabliklar.
Metall to‘sinlarni loyihalashda quyidagilar muhim : • Yuklar va momentlarni to‘g‘ri aniqlash ; • Mustahkamlik va qattiqlikni tekshirish ; • Material va kesimni to‘g‘ri tanlash ; • Barqarorlik shartlariga rioya qilish. To‘g‘ri loyihalangan metall to‘sin konstruktsiyaning xavfsizligi va uzoq muddat xizmatini ta’minlaydi.
