reja : 1. Boltli birikmalar haqida umumiy tushuncha 2. Parchin mixli birikmalar tuzilishi va qo‘llanilishi 3. Boltli va parchin mixli birikmalarning afzalliklari va kamchiliklari
Boltli va parchin mixli birikmalar metall konstruksiyalarni biriktirishda keng qo‘llaniladigan usullardan hisoblanadi. Ular konstruksiyaning barqarorligi, ishonchliligi va mustahkamligini ta’minlaydi. Boltli birikmalar demontaj qilish imkoniyatiga ega bo‘lsa, parchin mixli birikmalar esa doimiy biriktirishni ta’minlaydi. Qurilish, mashinasozlik, temir yo‘l va kemasozlik sohalarida bu usullar muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir birikma turi o‘zining qo‘llanish sohasiga, yuklama xususiyatlariga va ishlab chiqarish sharoitiga ko‘ra tanlanadi.
Boltli birikmalar metall qismlarni bolt, gayka va shaybalar yordamida biriktirishdan iborat. Bolt – bu sharsimon uchi bo‘lgan vint shaklidagi detal bo‘lib, gayka bilan birga qismlarni siqib tutadi. Bunday birikmalar o‘rnatish va ajratishda qulaylik yaratadi. Ayniqsa, texnik xizmat ko‘rsatish zarur bo‘lgan konstruksiyalarda boltli birikmalar samarali hisoblanadi. Ular soddaligi, arzonligi va universalligiga ko‘ra keng tarqalgan.
Boltli birikmalarning asosiy turlari kesish kuchiga va siqilish kuchiga ishlaydigan turlarga bo‘linadi. Kesishga ishlaydigan boltlar asosan ikki yoki undan ortiq plastinkani bir-biriga biriktiradi, yuklama bolt tanasiga ta’sir qiladi. Siqilish kuchiga ishlaydigan boltlar esa qismlarni zich birlashtiradi, yuklama treni bilan uzatiladi. Har ikki tur ham mexanik mustahkamlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Boltli birikmalarni loyihalashda diametr, uzunlik, tish qadam va materiali asosiy omillar hisoblanadi. Konstruksiyada ishlatiladigan boltlar ko‘pincha po‘latdan tayyorlanadi, ayrim hollarda zanglamaydigan po‘lat yoki qotishmalar ishlatiladi. Bolt diametri yuklama kattaligiga bog‘liq bo‘ladi, bu esa mexanik mustahkamlikni ta’minlash uchun zarur. Loyihalashda shuningdek, gayka va shayba turlariga ham e’tibor beriladi.
Parchin mixli birikmalar – bu metall qismlarni parchin mix yordamida doimiy biriktirish usuli. Parchin mix – dumaloq sterjen shaklidagi detal bo‘lib, uning uchi urish yoki bosish orqali kengaytiriladi. Shu tariqa qismlar orasida mustahkam mexanik bog‘lanish hosil bo‘ladi. Bunday birikmalar mashinasozlikda, samolyotsozlikda, temir yo‘l texnikasida keng qo‘llaniladi. Ular yuqori mustahkamlik va vibratsiyaga bardoshliligi bilan ajralib turadi.
Parchin mixli birikmalarda asosiy elementlar – parchin mixning tanasi, boshi va kengaygan uchi hisoblanadi. Parchin mix urilganda yoki bosilganda materiali plastika deformatsiyalanadi va qismlar orasida qattiq aloqa yuzaga keladi. Parchin mixlar ko‘pincha alyuminiy, po‘lat yoki misdan tayyorlanadi. Ularning turi va materiali yuklama, harorat, korroziya kabi omillarga qarab tanlanadi.
Parchin mixli birikmalar ikki xil usulda bajariladi : issiq parchinlash va sovuq parchinlash. Issiq parchinlashda mixlar yuqori haroratda yumshatiladi va urilgach, soviganidan so‘ng qismlarni qattiq siqib ushlab turadi. Sovuq parchinlash esa oson bajariladi, lekin issiq usuldagidek yuqori siqilish hosil qilmaydi. Bu usullarni tanlash konstruktsiya turi va ish sharoitiga bog‘liq.
Boltli birikmalarni yig‘ish jarayonida montaj yuzalari toza bo‘lishi shart. Bolt teshiklari aniq markazda joylashgan bo‘lishi va diametri boltdan biroz katta bo‘lishi lozim. Bu boltni o‘rnatishni osonlashtiradi va stressni kamaytiradi. Gaykalarni mahkamlashda moment kaliti bilan tortish zarur, aks holda ortiqcha siqilish boltni cho‘zishi yoki sinishiga olib keladi.
Parchin mixli birikmalarni tayyorlashda ham teshiklarning aniqligi muhim ahamiyatga ega. Teshiklar aralashuvsiz, toza silliqlangan bo‘lishi kerak. Parchinlash paytida qismlarning orasida bo‘shliq qolmasligi shart, aks holda birikma mustahkam bo‘lmaydi. Parchin mix urilgach, bosh qismi to‘liq shakllanib, material yuzasiga zich yopishgan bo‘lishi zarur.
Boltli birikmalarning afzalliklari – ularni oson yig‘ish, ajratish va qayta ishlatish mumkinligi. Shuningdek, ularda texnik xizmat ko‘rsatish qulay. Ammo kamchiligi shundaki, vaqt o‘tishi bilan bolt bo‘shashishi, vibratsiya ta’sirida mahkamlash kuchi kamayishi mumkin. Bu holatni oldini olish uchun maxsus shaybalar yoki kontrgaykalar ishlatiladi.
Parchin mixli birikmalarning afzalligi shundaki, ular doimiy, ishonchli va vibratsiyaga bardoshli. Ular ko‘p hollarda payvandlash o‘rnida ishlatiladi, chunki issiqlik ta’siri minimal bo‘ladi. Biroq, parchin mixli birikmalarni ajratish qiyin, ularga texnik xizmat ko‘rsatish murakkab. Shuningdek, ularni o‘rnatish ko‘p mehnat talab qiladi.
Boltli va parchin mixli birikmalarni tanlashda yuklama turi, konstruksiyaning ishlash muhitlari va xizmat muddati hisobga olinadi. Agar konstruktsiya demontaj qilinishi kerak bo‘lsa, boltli birikma maqsadga muvofiq. Aksincha, doimiy, yuqori yuklama ostidagi konstruksiyalar uchun parchin mixli birikmalar afzal hisoblanadi.
Konstruktiv jihatdan boltli birikmalar bir yoki bir nechta bolt qatorlari orqali bajariladi. Qatorlar orasidagi masofa, boltlar oralig‘i va chekkaga nisbatan masofa GOST yoki O‘zbekiston standartlariga muvofiq belgilanadi. Bu o‘lchamlar mexanik kuchlanishni teng taqsimlashga yordam beradi va sinish xavfini kamaytiradi.
Parchin mixli birikmalarda ham xuddi shunday geometrik talablar mavjud. Mixlar orasidagi masofa, qatorlar orasidagi oraliq va teshik chekkasiga masofa aniq belgilangan bo‘lishi zarur. Bu birikma yuklama ta’sirida deformatsiyalanmasligi uchun kerak. Standartga rioya qilinmasa, konstruksiya mustahkamligi pasayadi.
Zamonaviy sanoatda parchin mixli birikmalar o‘rnini ba’zan payvand birikmalar egallagan. Biroq, ayrim hollarda, ayniqsa, yupqa metall varaqlarni biriktirishda yoki issiqlik ta’siri noxush bo‘lgan joylarda parchinlash hanuz dolzarbdir. Shuningdek, samolyotsozlikda alyuminiy detallarni parchinlash eng ishonchli usul hisoblanadi.
Boltli birikmalarda ishlatiladigan materiallar orasida 8.8, 10.9 va 12.9 markali yuqori mustahkam po‘lat boltlar keng tarqalgan. Ular katta mexanik kuchlanishlarga bardosh bera oladi. Ba’zan korroziyadan himoya uchun galvanik qoplama yoki rux bilan qoplash ishlatiladi. Bu boltlarning uzoq xizmat muddatini ta’minlaydi.
Parchin mixlar uchun ishlatiladigan materiallar esa odatda yumshoqroq bo‘ladi, chunki ular urilganda deformatsiyalanishi kerak. Masalan, alyuminiy, mis va past uglerodli po‘latdan tayyorlangan mixlar keng qo‘llanadi. Qattiq materiallar parchinlashda sinib ketishi mumkin, shuning uchun harorat va deformatsiya chegarasi hisobga olinadi.
Boltli va parchin mixli birikmalarning sifatini nazorat qilish ham muhim bosqichdir. Boltli birikmalarda moment kaliti bilan tortish kuchi tekshiriladi, parchin mixli birikmalarda esa vizual tekshiruv va ultratovushli sinovlar o‘tkaziladi. Bu usullar birikmaning yoriqsiz, zich va ishonchli ekanligini aniqlash imkonini beradi.
Qurilish sohasida ko‘priklar, metall minoralar, tom konstruksiyalari va texnik jihozlar uchun boltli hamda parchin mixli birikmalar qo‘llaniladi. Har bir inshootda texnik xavfsizlik, yuklama tahlili va montaj qulayligi asosiy mezon hisoblanadi. Shu bois, loyihachilar birikma turini tanlashda puxta hisob-kitoblarga tayanadi.
Xulosa qilib aytganda, boltli va parchin mixli birikmalar metall konstruksiyalarni birlashtirishning eng ishonchli usullaridan biridir. Boltli birikmalar texnik xizmat ko‘rsatishda qulaylik bersa, parchin mixli birikmalar doimiy barqarorlikni ta’minlaydi. Har ikki usulning o‘ziga xos afzalliklari mavjud bo‘lib, ularni to‘g‘ri tanlash konstruksiyaning umumiy sifatini belgilaydi.
