ҚАДЫРҒАЛИ ЖАЛАИРИ (Х VI- Х VII ғ.) «ЖАМИҒ-АТ ТАУАРИХ» («ЖЫЛНАМАЛАР ЖИНАҒЫ») ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШІ
(Ораз-Мұхаммед-хан) Оң қолымен шариғатпен іс жүргізсе, сол қолымен ұры-қарақшыны, жамандарды... Жаза қамшысымен аяусыз жазалар еді. Үйсіз ғаріп және кемтарға рақым мейірімділік жасар еді. Қадырғали Жалаири
М.Қойгелдиев : “Өкінішке орай, қолжазбаның кейінірек Петербургтен табылған екінші көшірмесінде де еңбектің автор берген аты жоқ болып шықты да, ол сол “Джами ат-Таварих” – “Жылнамалар жинағы” атанған күйінде қала берді. “Жылнамалар жинағының” жалғыз көшірме данасын Қазан университеті кітапханасына татар ғалымы И.Халфин тапсырған екен. Сол көшірмені шығыс қолжазбалар жинағына бастырғанда профессор И.Н.Березин былай деп алғы сөз жазыпты: “Біз шығармаға қандай ат берілгенін білмейміз, бірақ кітаптың негізгі бөлігі Рашид ад-Диннің әйгілі туындысының қысқаша аудармасынан тұрғандықтан, біз оның атын да қолжазбамызға бере аламыз”.
Қадыр Әліге аса жоғары баға берген ұлы ғалымдарымыздың бірі – академик Әлкей Марғұлан : “Оразмұхаммедтің кітапханасында сақталған кітаптардың ең бағалысының бірі – өзіне дос болған серігі, әрі атақты биі, көркем тілде қазақша жазатын жазушы Қадырғали Жалайырдың шығармасы. Оның кітабы 1598 жылы жазылып біткен, әуелдегі аты қандай екені белгісіз. Жазудың бас-аяғы жоғалып кеткен... ( 1981ж., “Қазақ әдебиеті” газ-і №1, “Күміс сандық құпиясы” мақаласы). Шоқан Уәлиханов : “В отношении сведений о киргизах самое первое место занимает “”Сборник летописей” издания Березина, замечательный тем более, что представляет единственные памятники прошедшей жизни казахов. Он написан в конце царствования Бориса Годунова... В нем степных уподоблений, поговорок бездна”...
“ЖЫЛНАМАЛАР ЖИНАҒЫ” Еңбек үш бөлімнен тұрады: Борис Годунов билігін бенелеу, арнау. Рашид ад-Диннің “Джами ат-Таварих” атты еңбегінің қысқаша аудармасы Орыс ханнан Оразмұхаммедке дейінгі хандардың тарихы. Бұларға қосымша алтынордалық ірі қайраткер Едіге батыр жайында дастаны берілген. Қадыр Әлінің бұл еңбекті жазудағы негізгі мақсаты – өз әміршісі Шыңғысхан ұрпағы Ондан сұлтанның баласы Оразмұхаммедтің хан тағына лайық екенін дәлелдеу. Екінші бір мақсат: “...патша Борис Федоровичтің мәңгі әділдігін, ақтығын айту және тағы жоғары мәртебелі Оразмұхаммед ханды жоғары мәртебелі патшаның құрметпен хандыққа отырғызғанын көрсету үшін жазылды”. Шығарма 24 дастанға бөлінген.
Есім тіркесті. Шежіреде Қазіргі қазақ тілінде Есім тіркесті фразеологизмдер: ақ хан, ақ орда, ақ патша (ең тәуір, ең жағымды мағ-нда) Ақ көңіл, ақ бата, ақ жол, ақ неке, ақ тілеу Күрделі атаулар: тауар қара, күн туғыш, күн көзі, ер ұғұл, қыз қарындаш, йер йүзі, ата йырты, т.б. Он бегі, йүз бегі, мың ағасы, түмен бегі, алаш мыңы, хан ұғылы; Меркіт сүңәклік, керейі сүңгәклі, шапар олтұрұшылық, сахарада олтұрұшылық, китабсыз қаум. Ірі мал, күншығыс, -, ер бала, қарындас, жер беті, ата жұрты, т.б. Сүйегі найман, сүйегі арғын, оырықшы, көшпелі, жабайы, мәдениетті, т.б. Етістікті тіркестер. Шежіреде Қазіргі қазақ тілінде Әшкерін түшірді Әскер түсірді Балдызлай берді Балдыздай берді Бір йашар Бір жасар Ит йүгүрткенлер Ит жүгірткендер Йенгелете алды Жеңгелей алды Көңүл қалышты Көңілі қалды Сөзінден чықмайын Сөзінен шықпай Хатұнны иібәрмес ерді Қатын жіберу Жұрт алу, айақ асты болу, көңүлге тұту, ләшкер тарту, ел болу, бір йашау, йүз ұру, т.т. Жаулау, бағындыру; бағыну, есінде сақтау, жорыққа аттану, еркімен бағыну, бір жасқа шолу, бетке алу, т.б.
ҚАДЫРҒАЛИ ЖАЛАИРИ (ХVI-ХVII ғ.) «ЖАМИҒ-АТ ТАУАРИХ» (ЖЫЛНАМАЛАР ЖИНАҒЫ) жазба ескерткішінің мәтіні Б. Годуновқа арнау және Қадырғали бидің өзі жазған дастандары KADRGALI ZHALAIRI ( Х VI- Х VII с.) «ZHAMI ‘AT-TAUARIKH» (THE BOOK OF CHRONICLES) written monument Dedication to B. Godunov and epics written by Kadygali bi * Мәтіннің аудармасы Р. Сыздықованың еңбегі негізінде дайындалды.
Транскрипция Transcription Қазақ тіліндегі аудармасы Kazakh translation Düjim xrijstijan padijšahï žo γ arï märtebeli Borijs Fedorovijč ulï bek, aq xannï η – perišteler men adamdar γ a ije bir alla özi qoš körse – bijligi bejneledi. Ajnalasï altï xan, tö η iregi tört xan, dünijeni η tört burïšïn bijlegen xan. Xalajï γ ïn ädildikpen sura γ an xan. Žetimderge raqïmdïq žasap, žarlïlardï tojdïr γ an xan. Kïs pen žaz, aj men žïl qazïnada γ ï bar malïn xaq žolïna bajla γ an xan. Žeti ïqlïm käšürni al γ an xan, Qazan ta γ ïn, Xažï Tarxan ta γ ïn, Tarï ta γ ïn, Sarajčïq ta γ ïn (ba γ ïndïr γ an) xan. Tawda tümen qïrda čerkes, ojda ijštek – baršasï ïqpalïnda bol γ an xan. Mäžär, Bačqïr, Rum elderimen qatïnasï bar xan. Žaqsï atï η Žabïlsa men Žabïlqa γ a dejin žetken xan. Nemis qoroli elini η de ürejin al γ an xan. Kïrïm žäne türikti qaharïmen žapïraqtaj titirentken xan. Sansïz xan ulï sultandardï esigine tabïndïr γ an xan. O ža γ ï xan, bu ža γ ï xan, ortasïnda žalpï xrijstijan padijšahï Borijs Fedorovijč xan! Ta γ ï η seni η tau γ a oqšar (uqsar), xalqï η seni η sajalï däwletke oqšar, zatï η seni η aj γ a oqšar, ädildigi η seni η bultqa oqšar, nijeti η seni η mejirimdilikke tolï, qajïrïmï η seni η te η izge oqšar, žïldar asap, žüz žasasïn” atï žaqsï Borijs xan! Дүйім христиан падишаһы жоғары мәртебелі Борис Федорович ұлы бек, ақ ханның – періштелер мен адамдарға ие бір Алла өзі қош көрсе – билігі бейнеледі. Айналасы алты хан, төңірегі төрт хан, дүниенің төрт бұрышын билеген хан. Халайығын әділдікпен сұраған хан. Жетімдерге рақымдық жасап, жарлыларды тойдырған хан. Қыс пен жаз, ай мен жыл қазынадағы бар малын хақ жолына байлаған хан. Жеті ықлым кәшүрні алған хан, Қазан тағын, Хажы Тархан тағын, Тары тағын, Сарайчық тағын (бағындырған) хан. Тауда түмен қырда черкес, ойда иштек – баршасы ықпалында болған хан. Мәжәр, Бачқыр, Рум елдерімен қатынасы бар хан. Жақсы атың Жабылса мен Жабылқаға дейін жеткен хан. Неміс королі елінің де үрейін алған хан. Қырым және түрікті қаһарымен жапырақтай тітіренткен хан. Сансыз хан ұлы сұлтандарды есігіне табындырған хан. О жағы хан, бұ жағы хан, ортасында жалпы христиан падишаһы Борис Федорович хан! Тағың сенің тауға оқшар (ұқсар), халқың сенің саялы дәулетке оқшар, затың сенің айға оқшар, әділдігің сенің бұлтқа оқшар, ниетің сенің мейірімділікке толы, қайырымың сенің теңізге оқшар, жылдар асап, жүз жасасын аты жақсы Борис хан!
Oraz-Muxammed-xan dastanï Ораз-Мұхаммед-хан дастаны Onï η äkesi Ondan sultan, onï η äkesi Šï γ aj xan, onï η äkesi Ijadik xan, onï η äkesi Žänibek xan, onï η äkesi Baraq xan, onï η äkesi Kujïrčïq xan, onï η äkesi Orïs xan. (Ar γ ï) zamandardan eske alïngan Oraz- М uxammed xannï η ata-babalarï onï η barlïq ürim-butaqtarïmen bir dastanda ajtïlïp keldi. Sebebi Urus xannan Žänibek xanga (dejin) tört buïndï. Ötken zaman γ a (bajlanïstï) eske alïnïp edi, (endi) Žänibek xannï η uldarïn bu zamanga (bajlanïstï) ta γ ï da atadïq ta, onï η ulnemerelerine dejin önipösken urpaq bolïp ötti žäne qazirge dejin mälim-mäšhür demekpiz. Olardï η ärbiri birneše ata bolïp öz wälajattarïnda patšalïq qïlïp, ataqtï bolïp ötti. Olardï η (arasïnda) asa belgili bolganï Qasïm xan edi. (Ol) Ža γ an bijkemnen tu γ an edi. uzaq waqït atasïnï η ulïsïnda patšalïq etti. Tö η iregindegi wälajattardï özine qarattï. Onï η xijqajalarï är žerde kezdesedi, (köpke) mälim-mäšhür. Aqïrï Sarajčïqta33 ölimtaptï. Bügin de onï η qabiri Sarajčïqta. Onï η ulï Xaq-Nazar-xan. Xanïq-sultan-xanïmnan tu γ an. Onï η xijqajasï mälim-mäšhür. Xaq-Nazarxan özara bol γ an qaqtï γ ïstarda apat boldï. Onï η uldarïnan patšalïq biržola ketti. Qanbar sultan barlïq ža γ dajda Qasïm xannï η žanïnda boldï. Äskerini η qolbasšïsï. Onï η urpa γ ïna patšalïq tijmedi. Endi Osaq-xan. Onï η ulï Bolat sultan. Olar γ a patšalïq tijmedi. Aqïrï, Bolat sultan uldarïmen no γ ajmen (bol γ an) urïsta šähijt boldï. Endi Qasïm-xan zamandasï Žädik-xan edi. Ša γ ïm mïrza menen (bol γ an) urïsta Žïlandï töbede bir ulïmen šähijt boldï. Onï η qabiri Ürgenčde Baqïr γ an atada, sonda žerledi. Žädik-xannï η qatïnï, kijmasï köp edi. Uldarï da biraz bolatïn. Atï šïqqan uldarï mïnalar: Tu γ um-xan, Bökej sultan, Šï γ aj-xan, Mälik sultan. So ηγ ï ekewini η anasï Abaj-xanbegim. Tugum-xannï η uldarïn to γ ïz sarï dep atajtïn. Оның әкесі Ондан сұлтан, оның әкесі Шығай хан, оның әкесі Иадік хан, оның әкесі Жәнібек хан, оның әкесі Барақ хан, оның әкесі Құйырчық хан, оның әкесі Орыс хан. (Арғы) замандардан еске алынған Ораз-Мұхаммед ханның ата-бабалары оның барлық үрім-бұтақтарымен бір дастанда айтылып келді. Себебі Урус ханнан Жәнібек ханға (дейін) төрт буынды. Өткен заманға (байланысты) еске алынып еді, (енді) Жәнібек ханның ұлдарын бұ заманға (байланысты) тағы да атадық та, оның ұл-немерелеріне дейін өніп-өскен ұрпақ болып өтті және қазірге дейін мәлім-мәшһүр демекпіз. Олардың әрбірі бірнеше ата болып өз уәлаяттарында патшалық қылып, атақты болып өтті. Олардың (арасында) аса белгілі болғаны Қасым хан еді. (Ол) Жаған бикемнен туған еді. Ұзақ уақыт атасының ұлысында патшалық етті. Төңірегіндегі уәлаяттарды өзіне қаратты. Оның хикаялары әр жерде кездеседі, (көпке) мәлім-мәшһүр. Ақыры Сарайчықта өлім тапты. Бүгін де оның қабірі Сарайчықта. Оның ұлы Хақ-Назар-хан. Ханық-сұлтан-ханымнан туған. Оның хикаясы мәлім-мәшһүр. Хақ-Назархан өзара болған қақтығыстарда апат болды. Оның ұлдарынан патшалық біржола кетті. Қанбар сұлтан барлық жағдайда Қасым ханның жанында болды. Әскерінің қолбасшысы. Оның ұрпағына патшалық тимеді. Енді Осак-хан. Оның ұлы Болат сұлтан. Оларға патшалық тимеді. Ақыры, Болат сұлтан ұлдарымен ноғаймен (болған) ұрыста шәһит болды. Енді Қасым-хан замандасы Жәдік-хан еді. Шағым мырза менен (болған) ұрыста Жыланды төбеде бір ұлымен шәһит болды. Оның қабірі Үргенчде Бақырған атада, сонда жерледі. Жәдік-ханның қатыны, қимасы көп еді. Ұлдары да біраз болатын. Аты шыққан ұлдары мыналар: Туғум-хан, Бөкей сұлтан,Шығай-хан, Мәлік сұлтан. Соңғы екеуінің анасы Абай-ханбегім. Тугум-ханның ұлдарын тоғыз сары деп атайтын.
ӨЗГЕ ТҮРКІ ЕСКЕРТКІШТЕРІ “Жамиғат-ат тауарих” Қазіргі қазақ тілі Ау Аң Аң Ел/ал Аңға чықты Аңға шықты Ев/еу Аңға атланды Аң аулауға аттанды Бөлек, билеу, күйеу, біреу, ақча, башлық, йақа йарылқа, қыр, ой, урушты, ұчрады, чапты. Ел билеу, күйеу, біреу, ақша, бастық, жаға, жарылқа, қыр, ой, ұрысты, ұшырады, шапты. Бәнде қылды, фарман қылды, кіріфтарлық чекті, хуш келді. Тұтқын етті, Бұл туынды тілінің лексикалық негізін қыпшақ тобына жататын түркі сөздері құрайды. Таза қыпшақ сөздері
Қадырғали шежіресінің тілін қазақ тіліне жақындататын, яғни оны қазақтың жазба әдеби тілі деп танытатын белгілер: Аяқ асты болды Балдызлай берді Бір йашады Ол хатунын йеңгелете (жеңгелей) алды Көңүл қалышты Қыз айттурды Тілегін тіледі Хатун йіберді Хатунны айырды Сөзінден чықмады Фонетикалық, лексикалық ерекшеліктері: Қадырғали жылнамасы тілінде қазақ тіліне тән емес, қазіргі нормаға сай келмейтін сөздер мен тұлғалар: йамғур\жаңбыр (й-ж, м-ң,у-ы) үкүш\көп, тигәр\тиер (г-0, ә-е) біту\жазу (б-ж, і-а, т-з) тағ\тау (ғ-у) айу\айту (т-0) туғды\туды (ғ түсіп қалған) нүң\не (ү-е, ң түсіп қалған) сығыр\сиыр (ы-и, ғ-0) өнгін\өзге (н-з, і-е, н -0) төгүрек\төңірек (г-ң, ү-і) қайу\қайсы (у-ы, с түсіп қалған) қатығ\қатты (т, ғ-0) Тағы бір сипат: сөздердің жарыспалылығы, яғни бір мағынадағы сөздің көне жаңа, қыпшақтық-оғыздық, түркілік-арабтық, түркілік-парсылық, арабтық-парсылық түрлері ретінде бірінің орнына бірі қолданыла берген. Мысалы, «әмірші» сөзінің мағынасы бек, әмір, аға \\ мың бегі, мың ағасы ; «қатын» хатун, фужин (қытайша), еке (монғол).
Сөздердің жарыспалылығы: белгілі / мәшһүр йазылды / шарх берілді күн туғуш / машрақ бу күн / һануз йурт / мақат йағы / душман улуғ / бузург йарлуқ / фарман оғул / фарзанд мың / һазара кіші / нафар бөлік / қисм көб / аксар
Грамматикалық ерекшеліктері: Ілік септік -ның, -нің, -ны, -ні, -дан, -ден, -дын, -дін Барыс септік -қа, -ке (қатаң), -ға, -ге (ұяң) Табыс септік -ның, -нің, -ны, -ні, -дан, -ден, -дын, -дін Шығыс септік -ның, -нің, -ны, -ні, -дан, -ден, -дын, -дін Ескерту! Ілік, табыс, шығыс септіктері сөздің соңғы дыбысының дауысты, қатаң, ұяң болып келетіндігіне қарамастан, бір ғана тұлғада жалғанады. Ауыспалы шақты білдіретін етістік: -ғай жұрнағы (қазіргі қазақ тілінде а+ды, е+ді формасында). Қимыл есімі: -ғу, -гү, -мақ, -мек (ҚҚТ-н ұқсас). -ман жұрнағы шақтық мағынада жұмсалады (ҚҚТ-ндегідей).
Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы [Мәтін] ( Р. Сыздықова, М. Қойгелдиев.) – Алматы: Қазақ университет i, 1991. – 272 б. 2. “Асыл мұра”. – Түркі антологиясы.
Назарларыңызға рахмет!!! Дайындаған: Канапиянова Айгерім, KZ-3 Алматы, 2013 жыл
