Қазақстан азаматтық теке-тірес жылдарында.
Қазан төңкерісі. Кеңес өкіметінің орнауы. Азамат соғысы жылдарындағы Қазақстан. Жаңа экономикалық саясат. ЖЭС қорытындылары. Жоспар:
Монархияның ауыр мұрасы. Ашаршылық пен күйзеліс. Уақытша үкімет бітім, жер, 8 сағаттық жұмыс күні, ұлттар теңдігі мәселелерін шешпеді.
1917 жылғы 24-25 қазан-Петроградта большевиктер қарулы көтеріліс арқылы билікті жеңіп алып, Қос үкімет жойылды. Буржуазиялық Уақытша үкімет құлатылып, Кеңес үкіметі жеңіске жетті. Жер мен бітім туралы декреттердің қабылдануы, ұлт саясаты бағдарламасының жариялануы революцияның бүкіл елде тез арада жеңіске жетуінде шешуші рөл атқарды. Ұлт мәселесін шешудің, әскери-коммунистік әдістері,большивиктердің унитарлық мемлекет құруға, тек Кеңестер негізінде ғана автономия беруге ұмтылуы ресейлік этностардың қайта өрлеуі үшін ұлттық факторды пайдалануға мүмкіндік береді.
1917 жылғы 15-22 қараша-Түркістан өлкесінде “ Түркістан халық Комиссарлар Кеңесі ” орнады. Кеңестің 14 адамдық құрамында мұсылман өкілі болмады. Кеңестің төрағасы Ф.Колесов : ” Мұсылмандарды жоғарғы өкіметі органдарына өткізу мүмкін емес, өйткені жергілікті халықтың бізге көзқарасы белгісіз және олардың ешқандай пролетарлық ұйымы жоқ ” - деп мәлімдеді.
1917 жылғы 22 қараша-Қоқанд қаласында Бүкілтүркістандық төтенше 4 съезд ашылды. Қаралған мәселе : Түркістан Автономиясы құрылды, президенті - М.Шоқай кеңес жүйесін сынап еңбектер жазған ірі қоғам қайраткері. Ислам-мемлекеттік дін деп танылды. 1917 жылғы 30 қарашада Қоқанд қаласында мұсылмандардың манифестациясы болып, революцияны қорғау туралы ант алынды. Түркістанда ұлт бағдарламасын нақты іске асыру нәтижесі айқындала түсті. Империялық ойлау мен шовинистік көзқарастың ұлғаюы. Ұлттың өзін-өзі билеу идеологиясын большевиктердің жете бағаламауы.
1917 жылғы 5-13 желтоқсанда Орынбордағы жалпы қазақ съезі өтеді. Қаралған мәселе: территориялық ұлттық автономия құру; қазақ облысарының автономиясына Алаш атауын беру; автономиялы Алаш обылыстарының территориясын Алаштың мемлекеттік меншігі деп жариялау; Алаш автономиясының Конститутциясын Бүкілресейлік құрылтай жиналысында бекіту.
Қазан революциясының көп бұрын қазақ либералдық-демократиялық қозғалысының жетекшілері Қазақ өлкесінің әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуына байланысты өздерінің бағдарламаларын насихаттады. 1917 жылғы 21 қараша- ” Алаш ” партиясы бағдарламасының жобасы жарияланды : - Алаш партиясы әділдікке жақ, нашарларға жолдас, жәбірлерге жау; - Дінді мемлекеттен бөлектеу; - Сот ісін қазақ тілінде жүргізу; - Әскери қызметті өз жерінде атқару; - Оқудың жалпыға бірдей және ақысыз болуы; - Жиналыс,сөз,баспасөз еркіндігі; - Жерді алдымен жергілікті халыққа беру.
Сол кездің нақты мүмкіндіктерін ескере отырып, қазақ халқы дамуының балама жолын ұсынды. Буржуазиялық-демократиялық, ұлт-азаттық революцияны аяқтауға бағытталған жолды көрсетті. Бағдарлама жобасының маңызы.
1917 жылғы қараша -1918 жылғы қаңтар аралығында өткен сайлау қазақ еңбекшілерінің көпшілігі “ Алаш ” партиясының бағдарламалық талаптарын қолдайтының көрсетті : Жетісу губерниясында-57,5 % Семей уезінде-85,6 % Торғай, Орал губернияларында-75 %
Кеңес өкметінің орнауының 2 түрлі жолы болды : Өнеркәсіптің орталықтары мен темір жолға жақын,жұмысшылар басым оңтүстік және солтүстік аймақтарда - бейбіт жолмен. Сібір, Орал, Жетісу казактары мен офицерлер, кулактар біріккен, контрреволюциялық күштер басым аудандарда - қарулы күрес жолмен. Өлкеде кеңес өкметінің орнатылуы.
1917 жылғы 30 қазан - Перовскіде Кеңес өкметі бейбіт жолмен; 1917 жылғы 1 қараша - Ташкентте қарулы күреспен; 1917 жылғы қараша - Әулиеатада бейбіт жолмен; 1917 жылғы қараша - Черняевта бейбіт жолмен орнады.
Кеңес өкметін орнату үшін Ақмола даласы мен Ертіс бойында табан тірескен шайқастар жүргізілді. 1917 жылы қарашада Петропавлда уақытша революциялық комитет құрылды. 1917 жылғы 2 желтоқсан Бөкей ордасында орнады. 1917 жылғы желтоқсанның аяғы Көкшетауда Кеңес өкметі орнады. 1918 жылғы 16-17 ақпан Семейде орнады. 1918 жылғы қаңтарда Павлодарда орнады.
1917 жылдың аяғында Торғай обылысындағы саяси жағдай қиындап кетті. Атаман Дутовтың қазақтар тобы, алашорда үкметі, меньшевиктер Кеңес өкметіне қарсы бірікті. Дутовшыларға қарсы күрес жүргізіліп, шұғыл әскери көмек көрсетілді.
1918 жылғы 18 қаңтар - Орынборда қарулы күреспен кеңес өкіметі орнады. 1918 жылғы 8 қаңтарда - Ақтөбеде орнады. 1918 жылдың басы - Ырғыз,Торғай уездерінде кеңес өкіметі орнады.
Ескі буржуазиялық-помещиктік мемлекеттік аппаратты қиратып, жаңа өкімет органдарын құру басталды. Жергілікті жерлерде шаруа кеңестері, халық шаруашылығы кеңестері құрылды. Атқару комитеттері жанынан денсаулық сақтау, әділет, қаржы, ағарту, жер, өнеркәсіп бөлімдері ұйымдастырылды. Сондықтан ішкі контрреволюцияға қарсы күресу үшін қазақ жерінде Бүкілресейлік төтенше комиссияның органдары құрылып, қызыл террор енгізілді.
Большевиктер мен олардың саяси қарсыластарының ұстанған бағытының қарама-қайшылығы 1918 ж. көктемде елдің барлық аумағында соғыс әрекетінен кең жайылуына ықпал етті. Қарулы қақтығыстың шығуының жергілікті Кеңестің Сібірден шығып Владивосток арқылы Еуропаға бағытталған. Бұрынғы әскери тұтқын чехтар мен словактардан құралған Чехословак корпусының бір бөлігін қарусыздандыру әрекеті себеп болды. Алғашында Петропавлскіде кейін Семейде орын алған көптеген көтерілістер Қызыл Армияның уақытша жетістігіне әкелді. Ақ армияның көктемгі-жазғы шабуылы антибольшевиктік күштердің соңғы жетістігі болды.
Әскери коммунизм – азамат соғысы жылдарында барлық материалдық ресурстарды жұмылдыру мен оларды үнемдеу үшін төтенше шаралар еңгізу. Ең алдымен, азық-түлік мәселесі. Азық-түліктің “артығын” алу, өлшемді, орталықтанған жүйе арқылы нанмен қамтамасыз ету көзделді. Халық Комиссарлар Кеңесі 1919 ж. 11 қаңтарда азық-түлік салғырты туралы декретті қабылдады.Сондай-ақ еңбек ету міндеткерлігі де еңгізіледі.
Елде азық-түлік дағдарысы тереңдеп, азық-түлік диктатурасы енгізілді. Сібірге, Ақмолаға, Қостанай уезіне азық-түлік отрядтары аттандырылды. Нәтижесінде : Түркістан республикасының ашыққан халқына 200 вагон астық көмек берді.
Сәуір айында Қызыл Армия оңтүстік Оралда қарсы шабуылға шығып маусым айында Уфа мен Қостанайды алды. Ақ гвардияшылар мен Қызыл армия бөліктерінің арасындағы ауыр шайқастар 1920 ж. көктемде солтүстік Ж етісуда өтті, мұнда Дутов пен Анненковтың әскерінің қалдықтары шоғырландырылды. Ақ гвардияшылар жеңіліп, Қазақстандағы азамат соғысы аяқталды.
Антибольшевиктік бірлестіктің жеңілуінің негізгі себебі әр жақ эсерлер мен меньшевиктер, шаруалар, жоғарғы офицерлер және басқа одақтастар мақсатымен қарама-қарсы мақсат ұстанды. Негізінен одақтың барлық өкілдері Қазақстанда тіпті шектеулі автономияның берілуіне де қарсы болды, бұл Алаш Орда туы астында біріккен қазақ интеллегенция өкілдерінің бір бөлігін өзінің оппозициясынан бездірді.
ЖЭС-қа көшудің қажеттілігі: Өнеркәсіп өнімі жалпы халық шаруашылық өнімнің 1920 жылы 6,3% құрады. Мемлекет иелігіне алынған 307 кәсіпорынның 250-і жұмыс істемеді. Ауыл шаруашылығы құлдырады. Зорлық-зомбылыққа негізделген азық-түлік саясаты сәтсіздікке ұшырады.
Азық-түліктің орталығын тартып алу халық арасында наразылық туғызды. Ашаршылықтан, күйзелістен халық көтерілістерге шыға бастады. Міне, сол себепті ұсақ товарлы өндіріспен айналысатын жаңа экономикалық саясат қажет болды.
1921 жылғы наурыздағы партияның Х съезі жаңа экономикалық саясатқа көшу туралы шешім қабылдады. Жаңа экономикалық саясаттың негізгі мәні: Жерді жалға беруге және алуға болады. Жалдамалы еңбекті қолдануға рұқсат етілді. Ауылшаруашылық, несие, тұтыну кооперациясын дамытуға мүмкіндік берді.
Еңбекке міндеткерлік пен жаппай жұмылдыру жойылды. Ұсақ кәсіпорындар жалға берілді. Азық-түлік салғырты азық-түлік салығымен ауыстырылды. Темір жол және автомобиль тасымалының, өндіруші және өндеуші өнеркәсіптің кәсіпорындары шаруашылық есепке көшірілді.
Әдебиеттер: Негізгі әдебиеттер: 1. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Алматы, 2005 2. Кан Г.В., Шаяхметов Н.У. Қазақстан тарихы. Оқулық. Алматы: «Алматыкітап», 2007 3. Мұхамедов М.Б., Сырымбетұлы. Қазақстан тарихы. Оқу құралы. Алматы: «Қарасай» баспасы, 2009 Қосымша әдебиеттер: Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917- 1980). Алматы-Ата, 1991 2. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы 1995 3. Маликов Ф.М. Февральская буржуазно-демократическая революция. Алма-Ата, 1973 4. Нурпеисов К.Н. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995. 5. Нурпеисов К.Н. Становление Советов в Казахстане. Алма –Ата, 1987 6. Чокай М. Туркестан под властью советов. Алма-Ата,1991
