Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт – азаттық қозғалыстың басталуы және сипаты. Ұлт – азаттық қозғалыстың барысы.
Қазақ жеріндегі 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс кезіндегі әлеуметт i к-экономикалық жағдай және орыс патшалығының отаршылдық с аясатын көрсету. Сабақтың мақсаты :
Қозғалыстың себептері, сылтауы, басталуы Қозғалыстың жетекшілері және негізгі орталықтары Қозғалыстың Жетісудағы орталығы Торғайдағы көтеріліс орталығы Қазақ демократтарының саяси көзқарастары Қозғалыстың қорытындылары, жеңілу себептері, тарихи маңызы Сабақтың жоспары:
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ 1916 жылғы ҰЛТ – АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫС Көтерілістің басталуына әкелген жағдайлар XX ғ басында Ресейдің Қазақстанды отарлауды жеделдетуі 2. 1907 – 1912 жж Қазақстанға сырттан 2 млн 400 мың адам әкеліп, қоныстандырылды. 3. 1916 жылға қарай патша үкіметі қазақтардың 45 млн га жерін тартып алды. 4. Түркістанда әрбір келімсекке 3,17 десятина, ал қазақтарға 0,21 десятина жер берілді. 5. Бірінші дүниежүзілік соғыс үшін Ресей халықтан мал, азық – түлік жинады. Көтерілістің шығу себептері 1916 жылғы 25 маусымдағы патша жарлығы: “қара жұмысқа бұратана халықтардан адам алу.”
1916 жылғы 25 маусымдағы патша жарлығы Царский указ от 25 июня 1916 года, о мобилизации в армию на тыловые работы «инородческого» мужского населения. Басты сылтау :
Қара жұмысқа Түркістан мен Дала өлкесінен 19 – 43 жас аралығындағы 500 мың адам алу көзделді. Көтерілістің негізгі ошақтары: Жетісу Торғай
От набора освобождались: -должностные лица -низшие полицейские чины -студенты -имамы -муллы -мударисы.
Барлық жерлерде көтер i л i сш i лердің отрядтары құрыла бастады Көтер i л i сш i лер әскерге шақырылатын жастардың т i з i мдер i н жойып жіберді Байлардың ауылдарына шабуыл жасады Сатылатын жер құжаттарын, қазақ шаруаларының қарыздары және салықтары бар қолхаттарды жойды Болыстық үк i меттерд i ң, ауылдардың болыстық басқару жүйелерін жойды Отарлауға дейінгі дәстүрлі мемлекеттік басқару жүйелерін қалпына келтірді : А) Елбегі – әкім Б) Жасақшы – сот алқасы В) Қазынашы - қазына билеуші Г) Сардарбек – қолбасшы Қозғалыстың басталуы:
Барлық Қазақстанның территориясы, Орта Азия, Сібір мен Кавказдың бір бөлігі.
1916 жылғы ұлт – азаттық қозғалыстың картасы
Жетісудағы: Бекболат Әшекеев Тоқаш Бокин Жәмеңке Мәмбетов Ұзақ Саурықов Ақкөз Қошанов Торғайдағы: Амангелді Иманов Әліби Жангелдин Қозғалыстың жетекшілері:
ЖЕТІСУДАҒЫ қозғалыс Басшылары Жәмеңке Мәмбетов – Қарқара аймағы басшысы (78 жаста) 2. Бекболат Әшекеев 3. Тоқаш Бокин 4. Ұзақ Саурықов 5. Ақкөз Қосанов
БАСТЫ ОҚИҒАЛАРЫ 1916 ж 20 шілде генерал Куропаткин Түркістан өлкесінің генерал – губернаторы болып тағайындалды. 6 – тамыз – Самсы аңғарында 5 000 көтерілісші жазалау отрядын қоршап алды. 8 – тамыз - Ақсуда 10 000 көтерілісшілер Тоқмақты қоршады 1916 ж 5 000 көтерілісші Қарқара жәрмеңкесін қоршады Нәтижесі 1916 ж қазан – патша әкімшілігі “қырғыздарды” көшіру туралы шешім шығарды. Қазақтардан 2510360 десятина жер тартып алынды. Жетісуда көтеріліс жасаған ауылдардың 237 мыңнан астам халқын Қытайға қуып жіберді.
ТОРҒАЙДАҒЫ қозғалыс Басшылары Амангелді Иманов – көтерілісшілер сардарбегі 2. Әбдіғапар Жанбосынов – Торғай уезі ханы (қыпшақ) 3. Әліби Жангелдин - әскери кеңес басшысы
БАСТЫ ОҚИҒАЛАРЫ 1916 ж ұлт – азаттық қозғалыстың негізгі орталығы болды. Торғайдағы көтерілісшілер саны 50 мыңға жетті. Қазан айының соңында 15 000 көтерілісші Торғай қаласын қоршады. 2. Батпаққара, Аққұмда көтерілісшілер партизандық әдістерге көшті. 3. Кейкі батыр мергендері танымал болды. 4. Татыр, Доғал – үрпек, Күйік – қопа шайқастары.
Халықтың бай ақсүйектері патша жарлығын жақтап шықты. Қазақтың либерал – демократиялық зиялы қауым өкілдері : Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М.Дулатов отаршыл империямен парасатты ымыраластық тәсілін жүргізуді ұсынды. Революцияшыл-демократияшыл зиялылар (Т.Рысқұлов, Т.Бокин, С.Сейфуллин, Ә. Жангелдин, Б.Алманов ) – патша үкіметіне қарсы көтеріліске шыққандарды қолдады.
Қазақ секілді іргелі жұрт өзгелер қатарында соғыс майданында қару – жарақ асынып, мемлекетті қорғауға лайық еді, қатарда жоқ қара жұмысқа байлануын кемшілік санаймыз. А. Байтұрсынов
Бұл соғыстан жалпы жұртқа пайда жоқ. Нарлар алысар, ал шаруасын бұзып, қанын төгетін – сорлы халық болар. ХХ ғасырда Еуропа патшалықтарының қылған ісі кімнің алдында ақталмақ? Ә.Бөкейханов
1899 жылдан кейін қазақтар мен орыстар арасындағы этностық жанжалдар даладағы өмірдің сипатты белгісіне айналды Т.Рысқұлов
Бірі – барса, алынған жігіттер қазаға, бейнетке аз ұшырайды, екіншісі – бармай қарсылық қылса, елге зор бүліншілік келеді.... М.Дулатов
Көтерілістің жеңілу себептері Көтерілістің сипаты Көтерілістің тарихи маңызы Бытыраңқылығы Ұйымшылдықтың жетіспеуі Әскери күштің тең болмауы Антиотарлау Антиимпериализм Қазақ халқының революциялық топтық сана – сезімінің өскенін көрсетті Ресей самодержавиесінің отарлауына қарулы күрес жүргізе алатынын көрсетті
Көтеріліс күштеп басылды. Көтер i л i ст i басуда патшалық үкімет жерлерд i тартып алу стратегиясын жүзеге асырды. Қозғалыстың қорытындылары:
Оқушылармен жұмыс бөлігі: Көтерілістің жеңілу себептері:
Тақырыпқа қосымша : 1916 жылғы ұлт – азаттық қозғалыс тақырыбына: Амангелді кинофильмі (1938 жылы түсірілген) С.Асфендияров – 1916 жылғы ұлт – азаттық қозғалыс М.Әуезов – Қилы заман С.Мұқанов – Ботагөз Ж.Аймауытов – Қартқожа С.Сейфуллин – Тар жол тайғақ кешу Ж. Жабаев – Зілді бұйрық И.Дәукебаев – Бекболат деп аталатын шығармаларын арнаған.
Тақырыпқа байланысты тест: 1. Жетісу көтерілісінің жетекшісі Бекболат Әшекеев қашан жазаланды: А) 1916 ж 9 қыркүйек В) 1916 ж 22 қазан С) 1917 ж 2 ақпан Д) 1918 ж 4 қараша Е) 1918 ж 5 тамыз 2. 1916 жылдың қыркүйек айында Амангелді сарбаздарының саны 20 мыңға жетеді, қараша айына қарай олардың саны қаншаға жетті деп ойлайсыңдар? А) 5 мың В) 15 мың С) 20 мың Д) 25 мың Е) 50 мың 3. Жетісу көтерілісі қашан талқандалды: А) 1916 ж қазан В) 1916 ж қыркүйек С) 1916 ж тамыз Д) 1917 ж ақпан Е) 1917 ж қараша
Тақырыпқа байланысты тест жауаптары: 1. Жетісу көтерілісінің жетекшісі Бекболат Әшекеев қашан жазаланды: А) 1916 ж 9 қыркүйек 2. 1916 жылдың қыркүйек айында Амангелді сарбаздарының саны 20 мыңға жетеді, қараша айына қарай олардың саны қаншаға жетті деп ойлайсыңдар? Е) 50 мың 3. Жетісу көтерілісі қашан талқандалды: А) 1916 ж қазан
Себебі 19 1 6 жылғы ұлт – азаттық қозғалыс Барысы Қозғаушы күші C алдары Нәтижесі
§ 1 – 2 оқу
