1916 жылғы ұлт - азаттық Төңкеріліс Орынд Тобы: 1 Қабылдаған :
Жоспары: 1. Бірінші дүниежүзілік соғыс және Қазақстан. 2. Қозғалыс кезеңдері. 3. Ақпан революциясы. 4. Қос өкімет. 5. Қазақ өлкесіне байланысты уақытша үкіметтің іс - шаралары.
Бірінші дүниежүзілік соғыс және Қазақстан 1914 жылы бірінші дүниежүзілік соғыс басталды.(1914 -1918жж. )Патша өкіметі «төтенше әскери жағдай» жариялады. Жиналысқа, жұмыстан бас тартуға, газет - журналдарға әскери цензура орнатылды. Қатаң тәртіпке қарамастан өлкеде қазақ шаруалары һз жерлерінен күштеп көшіруге, соғыс саласына, қымбатшылыққа қарсы 1915 -1916 жылдары шаруа, жұмысшы және солдат бас көтерулері орын алды. 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлық. Отаршылдық ұлттық және әлеуметтік езгі күшеиіп, туған жер тоналды. Осындай жағдайда қоса көтеріліске желеу болған негізгі себепші фактор 1916 жылғы 25 маусымдағы патша жарлығы болды.
Көтерілістің негізгі себептері : 1. Жердің тартып алынуы ( қоныстандыру саясаты ); 2. Салықтар мен алымдардың кобеюі ; 3. Еңбекшілерді үстем феодал- байлар тобының қанауының күшеюі ; 4. Ұлттық араздықтың өршітілуі ; 5. Соғысқа байланысты бұқара жағдайының күрт нашарлауы ; 6. Орыстандыру саясаты. Көтеріліске қатысушы революцияшыл – демократияшыл зиялылар өкілдері : 1. Жетісуда – Т.Рысқулов, Т.Бокин, Б.Әшекеев, Ұ. Саурықов, К.Мәмбетов, А.Қосаков. 2. Төрғайда - Ә. Жангельдин, А.Иманов. 3. Орал облысы мен Бөкей Ордасында – С.Мендешев, Ә.Әйтиев. 4. Маңғыстауда – Ж.Мыңбаев. 5. Ақтөбеде - Ә. Майкотов.
Қос өкімет. Ресми бтлік уақытша үкіметтен, ресми емес билік Петроград жұмысшы және солдат депуттаттары кеңесінің қолында болды.Уақытша өкімет буржуазия мен помещиктердің, ал кеңестер жұмысшылар мен солдаттардың мүддесін қорғады. Ресейдегі саяси билік мәселесін Құрылтай жиналысы шешу керек еді. Қос өкімет 1917 ақпанынан 4 шілдеге дейін ғана өмір сүрді. Үкімет көтерілісті басуға жедел кірісті. Жетісу өңіріне жазалау отрядтары шығарылады. Көтеріліс қазан айында аяусыз басылды. Жазалаушы патша жендеттері жолында кездескен қазақ-қырғызды қырып-жойып, 1916 жылдың қанды оқиғасын, жергілікті халық жуық арада ұмытпайтындай етті. Көтерілістің орны толмас шығыны болды және 200000-нан астам ( облыстағы қазақ халқының 20 проценті ) халық, қазан айында қарлы тау арқылы жат елге ( Батыс Қытайға ) босып кетті [9]. Онда оларды аштық пен құлдық күтіп алды … Үкімет жұмысшы алуға одан әрі жедел кірісе бастады.
Кезінде Алаш зиялылары бұл мәселемен айналысқан. « Қазақ " газеті бетінде сан алуан мақалалар осы мәселелерге арналып басылды. Мысалы, газеттің 1915 жылдың желтоқсанынан бастап, 166, 178, 179, 184 нөмірлері қазақтан әскер алынуы жайында материалдар басты. Мақалалар мазмұны соғысты халықтың түсіністікпен қабылдағанын байқатады. Олар мұны әр халықтың басында болып тұратын қалыпты құбылыс ретінде қабылдағанын Алаш қайраткері М. Тынышбаев көрсетеді. Ол негізінен қазақтарды әскери қызметтің қай түріне ( атты не жаяу әскер ) алынатындығы ғана ойландырғанын жаза келе, былай дейді : « Қазақтардың көпшілігі ( оның ішінде мен-де) казак- орыспен теңесіп, жерімізді сақтау мақсатында атты әскер қатарында қызмет етудің тиімділігін жақтадық. Қазақтардың тек азғана бөлігі жаяу әскер құрамында болуды қалады ». Алайда қазақ халқында туу туралы куәліктің болмайтыны, мұның өзі жағдайды ауырлататыны ескерілді. Сондықтан жақын арада қазақтарды әскери қызметке тарту мүмкін еместігін түсіндіре келіп автор, « бұл мәселе іске асқан жағдайда, аса қиындық болатынын, оны зиялылардың күні бұрын болжап білгендерін » айтты. Осындай шешілуі қиын мәселені орталық үкіметке хабарлау үшін Ә.Бөкейханов бастаған өкілдер Петербургта болып қайтады. Сапардың барысы туралы жазып тұрған « Қазақ " газеті, қазақтан әскер алу кейінгі қалдырылғаны туралы хабарлады. Соған қарамастан қазақтарға әскери қызметтің қайсысы қолайлы деген пікір маусым айына дейін толастамаған.
Қазан төңкерісі — 1917 ж. 25 қазанда ( қарашаның 7) Петроградта болған ірі әлеуметтік-саяси, тарихи оқиға. Көтеріліс В. И. Ленин басқарған большевиктер партиясының жетекшілігімен жүзеге асырылды. Оған Петроград жұмысшылары, қала гарнизонының солдаттары мен Балтық флоты матростарының өкілдері қатынасты. Көтеріліс жеңіске жеткен күні кешкісін Петроградта ашылған Кеңестердің Бүкілресейлік ІІ съезі Уақытша үкіметтің құлатылғандығын және бүкіл елдегі өкімет билігі Кеңестердің қолына көшкендігін жариялап, В. И. Ленин дайындаған Бітім және Жер туралы декреттерді қабылдады. Алғашқысында 1914 ж. басталған І- дүниежүзілік соғысқа қатысушы елдердің үкіметтері мен халықтарына аннекциясыз және контрибутциясыз демократиялық бітім жасау ұсынылса, Жер туралы декретте жерге жеке меншік жойылып, ол жалпы халықтық мемлекеттік меншік болып жарияланды. Съезде В.И. Ленин басқарған және жұмысшы-шаруа үкіметі аталған Ресей ХКК құрылды. Сонымен қатар Кеңестердің Бүкілресейлік ОАК- нің (БОАК) жаңа, большевиктендірілген құрамы сайланды. Съезд В.И. Лениннің жұмысшыларға, солдаттар мен шаруаларға арналған үндеуін қабылдап, ол арқылы халықты барлық жерде жаппай Кеңес өкіметін орнатуға шақырды. Кеңес үкіметі көп ұлтты Ресей еңбекшілерін өз жағына тартуда айтарлықтай насихатшылдық рөл атқарған екі саяси құжат жариялады. Біріншісі 2 (15) қарашада жарияланған Ресей халықтары құқықтарының декларациясы, екіншісі 20 қарашадағы (3 желтоқсан ) Ресей мен Шығыстың барлық мұсылман еңбекшілеріне деген үндеу болды. Бұл құжаттарда Ресейді мекендеген халықтардың теңдігі, олардың өздерінің мемлекеттік құрылысын өздері шешуге құқылы екендігі айтылып, ұлттық және этностық топтардың еркін дамуына, бұрынғы езілген ұлттардың өздерін-өздері билейтіндігіне кепілдік беріледі делінді.
