1. Қылмыстық құқық бұзушылық субъектісінің түсінігі және белгілері. 2. Есі дұрыс еместіктің түсінігі және көрсеткіштері. 3. Жас шамасы қылмыстық құқық бұзушылық субъектісінің белгісі ретінде. 4. Қылмыстық құқық бұзушылық арнайы субъектісі. Сабақ мақсаты: Қылмыстық құқық бұзушылық субъектісінің түсінігі мен белгілерін зерттеу, қылмыстық жауаптылық үшін маңыздылығын анықтау.
Қылмыстық құқық бұзушылық субъектісі – қылмыстық заңнамамен тиым салынған қоғамға қауіпті іс- әрекетті (әрекет немесе әрекетсіздікті) жасаған және оны жасағаны үшін қылмыстық жауаптылыққа қабілетті адам.
Қылмыстық құқық бұзушылық субъектісінің белгілері: 1. Жеке тұлға болуы тиіс. 2. Заңда көрсетілген жасқа толуы тиіс. 3. Есі дұрыс болуы тиіс.
1. Қазақстан Республикасының азаматтары. 2. Шетелдік азаматтар. 3. Азаматтығы жоқ адамдар. Қылмыстық құқық бұзушылықтар жасаған адамдар шығу тег i не, әлеуметт i к, лауазымдық және мүл i кт i к жағдайына, жынысына, нәс i л i не, ұлтына, т i л i не, д i нге көзқарасына, сен i міне, қоғамдық б i рлест i ктерге қатыстылығына, тұрғылықты жер i не немесе өзге де кез келген мән-жайларға қарамастан заң алдында тең. (ҚР Қылмыстық кодексінің 15 бабы 4 бөлігі ) (заңды тұлғалар, жан-жануарлар қылмыстық құқық бұзушылық субъектісі болып танылмайды).
ҚР Қылмыстық кодексінің 15 бабы 1 бөлігіне сәйкес қылмыстық құқық бұзушылық жасаған уақытта он алты жасқа толған ес i дұрыс жеке тұлға қылмыстық жауаптылыққа жатады. Қылмыстық жауаптылыққа 14 жастан бастап тартылатын қылмыстардың шектелген тізімі : адам өлт i рген i (99- бап), - денсаулыққа қасақана ауыр зиян келт i ру (106- бап), - ауырлататын мән-жайлар кез i нде денсаулыққа қасақана ауырлығы орташа зиян келт i р (107- баптың ек i нш i бөл i гі), - зорлау (120-бап), - сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттер i (121- бап), - адам ұрлау (125-бап), - халықаралық қорғауды пайдаланатын тұлғаларға немесе ұйымдарға шабуыл жасау (173-бап ), - әлеуметт i к, ұлттық, рулық, нәс i лд i к, тектік-топтық немесе д i ни алауыздықты қоздыру (174-бап), ҚР Тұңғыш Президентінің – Елбасының өміріне қолсұғушылық (177-бап), - ҚР Президентінің өміріне қолсұғушылық (178-бап), - диверсия (184-бап), - ұрлық (188-баптың 2, 3, 4 бөліктері), тонау (191-баптың 2, 3, 4 бөліктері ), - қарақшылық (192-бап), - қорқытып алушылық (194-баптың 2, 3, 4 бөліктері ), ауырлататын мән-жайлар кез i нде автомобильд i немесе өзге де көл i к құралын жымқыру мақсатынсыз заңсыз иеленіп алу (200-баптың 2, 3, 4 бөл i ктер i ), ауырлататын мән-жайлар кез i нде бөтеннің мүлкін қасақана жойғаны немесе бүлд i ру (202- баптың 2 және 3 бөл i ктер i ), терроризм актісі (255-бап), терроризмді насихаттағаны немесе терроризм актісін жасауға жария түрде шақыру (256-бап), террористік топ құру, оған басшылық ету және оның әрекетіне қатысқаны (257-баптың 1 және 2 бөліктері ), террористік немесе экстремистік әрекетті қаржыландыру және терроризмге не экстремизмге өзге де дем берушілік (258-бап), адамды кеп i лге алу (261-бап), ғимараттарға, құрылыстарға, қатынас және байланыс құралдарына шабуыл жасау немесе оларды басып алу (269-бап), терроризм акт i с i туралы көр i неу жалған хабарлау (273-бап), қаруды, оқ-дәр i лерд i, жарылғыш заттар мен жарылыс құрылғыларын жымқыру не қорқытып алу (291-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде бұзақылық жасау ( 293-баптың 2 және 3 бөл i ктері), тағылық (294-бап), ес i ртк i, психотроптық заттарды, сол тектестерді жымқыру не қорқытып алу ( 298-бап), ауырлататын мән-жайлар кез i нде өлгендерд i ң мәй i ттер i н және олар жерленген жерлерд i қорлау ( 314-баптың ек i нш i бөл i г i ) және көл i к құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыздыққа келтіру (350-бап).
ҚР Қылмыстық кодексінің 15 бабы 1 бөлігіне сәйкес қылмыстық құқық бұзушылық жасаған уақытта он алты жасқа толған ес i дұрыс жеке тұлға қылмыстық жауаптылыққа жатады. ҚР Қылмыстық кодексінде көзделген қоғамға қау i пт i іс-әрекетт i жасаған уақытта ес i дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, ақыл-есінің кемдігі немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің әрекеттер i н i ң ( әрекетс i зд i г i н i ң) i с жүз i ндег i сипаты мен қоғамға қау i пт i л i г i н ұғына алмаған немесе оларға ие бола алмаған адам қылмыстық жауаптылыққа жатпайды. (ҚР ҚК 16 бабы 1 бөлігі ).
Қылмыстық құқық бұзушылық субъектілерінің түрлері Жалпы субъект Арнайы субъект Жеке тұлға ҚР азаматтары, шетелдік азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар (ҚР ҚК 15 бабы 1 бөлігі) Есі дұрыс адам қылмыстық құқық бұзушылық жас ағана уақытта өз ісіне есеп бере алатын және оны басқара алатын адам Заңда көрсетілген қылмыстық жауаптылық жасына толған адам – 16 жас (кейбір қылмыстар үшін – 14 жас (ҚР ҚК 15 бабы 2 бөлігі) Жалпы субъектінің белгілерімен (жасы, есі дұрыстығы) қатар, ҚР ҚК Ерекше бөлігі нормаларымен қарастырылған қосымша белгілерді қажет ететін адам
Заңды (психологиялық) Медициналық (биологиялық) Заңды және медициналық негіздердің жиынтығы ғана адамды есі дұрыс емес деп тануға мүмкіндік береді Адамның өз іс-әрекетінің фактілі сипатын және қоғамға қауіптілігін түсінбеуі (интеллектуалдық кезең) Адамның өз іс-әрекеттерін басқара алмауы (еріктілік кезең) Созылмалы психикалық ауруы (шизофрения, эпилепсия, маниакалды-депрессивті психоз, ми мерезі және т.б.) Психикасының уақытша бұзылуы ( патологиялық мастық, патологиялық аффект, реактивті жай-күй, алкогольды психоз) Ақыл-есінің кемдігі (олигофрения) (дебил, имбецил, идиотия ) Психикасының өзге де дертке ұшырауы (психопатия, невроз және т.б.)
1 Мемлекетік-құқықтық жағдайы бойынша (ҚР ҚК 175 бабы – Мемлекетке опасыздық жасау; ҚР ҚК 176 бабы – Тыңшылық) 2 Демографиялық белгілері бойынша (жынысы – ҚР ҚК 120 бабы – зорлау; жасы – ҚР ҚК 132 бабы - Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауға тарту). 3 Отбасылық-туыстық қатынастар бойынша (ата-аналар немесе олардың орнындағы адамдар, балалары – ҚР ҚК 139-142 баптар) 4 Лауазымына қарай (ҚР ҚК 361-366 бапт ары) 5 Арнайы мемлекеттік жүйелерде қызмет ететін адамдар (прокурор, сот, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам – ҚР ҚК 412-418 баптары) 6 Әскери қызметке қатыстылығы бойынша (ҚР ҚК 18 тарауы) 7 Кәсіби міндеттеріне қарай (дәрігер, өзге де медициналық және фармацевтика саласының қызметкерлері – ҚР ҚК 12 тарауы)
8 Атқаратын лауазымына қарай (кеме капитаны – ҚР ҚК 357 бабы; әуе кемесінің командирі – ҚР ҚК 360 бабы) 12 Адамның жәбірленушіге қатысты ерекше қарым-қатынасы (жаңа туған сәбидің анасы – ҚР ҚК 100 бабы; материалдық немесе өзгедей тәуелділіктегі адам – ҚР ҚК 116, 135 баптары) 10 Мемлекетке қатысты азаматтардың міндеттілігіне қарай (куә, жәбірленуші, сарапшы, аудармашы – ҚР ҚК 420, 421 баптары) 9 Атқаратын жұмысының сипатына қарай (мемлекеттік құпия сеніп тапсырылған адам – ҚР ҚК 186 бабы; сайлау комиссиясының мүшесі – ҚР ҚК 151 бабы) 13 Өзге де мән-жайлар бойынша (көлік құралын жүргізуші адам – ҚР ҚК 345 бабы және т.б.) 11 Қылмыстық құқық бұзушылық жасаумен байланысты адамның ерекше жағдайы (бас бостандығынан айыру мекемесіндегі адам, қамаққа алынған немесе күзеттегі адам – ҚР ҚК 426-428 баптары).
