Сабақтың тақырыбы : Аққуыздардың құрылымы Сабақтың мақсаты : А ) Нәруыздың төрт құрылымдық деңгейін сипаттау, түсіндіру және нәруыздардың кеңістіктегі пішінін анықтайтын байланыстардың түрлерін сипаттау. Нәруыздардың құрылысын біледі және құрылымдық деңгейлерін сипаттайды Нәруыздардың төрт құрылымдық деңгейлерін түсіндіреді нәруыздардың пішінін анықтайтын химиялық байланыстарды сипаттайды Б) Нәруыз ұйымдастырылуының құрылымдық деңгейлерін ажырату Модельді жасау әдісі: Бастапқы құрылым: жолақта амин қышқылдарын блоктармен бояңыз. Кері жағына «ковалентті байланыс» деп жазыңыз Екінші құрылым: жолақтарды бұраңыз немесе гармошка қылып бүктеңіз. Үшінші құрылым: бұралған немесе гармошка тәрізді бүктелген жолақтарды бір-біріне қойыңыз Төртінші құрылым: Басқа үш жолақ үшін алдыңғы қадамдарды қайталайды, бірақ үшінші құрылымды жапсырған кезде, оларды бір-бірімен қосыңыз. Нәтижесінде ақуыздың моделін аласыз! В) нәруыздың төрт құрылымдық деңгейін сипаттау, және нәруыз құрылымының әр деңгейінде қатысатын байланыс түрлерін түсіндіру
Тілдік мақсат № Қазақша русский english 1 гемоглобин гемоглобин hemoglobin 2 Оксигемоглобин диоксигемоглобин оксигемоглобин oxyhemoglobin 3 Нәруыз ( ақуыз ) Белок Protein 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
С ( Көміртегі ) – 50-55 %; О ( Оттегі ) – 21-24 %; N (азот) – 15-17% (≈ 16% ); Н ( Оттегі ) – 6-8%; S ( Күкірт )– 0-2%. Азот – бұл тұрақты қосылысы нәруыз молекулаларының оның мөлшерін нәруыздың құрамына байланысты анықтайды. Адам мүшелерінің құрғақ массасының 18-20 % құрайды Құрғақ қалдықтарын құрамын есептегенде нәруыз бұлшықеттің 80 %, жүректің 60 %, бауырдың 72 %, өкпенің, көкбауырдың 82-84 %. Нәруыз - молекулалары өте күрделі болатын аминқышқылдарынан құралған органикалық зат ; тірі организмдерге тән азотты күрделі органикалық қосылыс. Аминқышқылдары қалдықтарынан құралған жоғары молекуларлық органикалық түзілістер. Нәруыз биополимер, олардың мономерлері аминқышқылдарынан тұрады. Аминқышқылдары міндетті 3 бөліктен тұрады, олар радикал, карбоксил тобы, NH 2 аминтоптан тұрады. R- радикал, СООН –карбоксил тобы, ОН О Н-С және NH 2 –аминтоп, аминқышқылдарға тән белгі, Ол аминқышқылдарына негіздік қасиет береді. Сөйтіп, аминқышқылдары екідайлы қасиет көрсетеді (қышқылдықта, негіздікте).
Ауыстырылатын Ауыстырылатын аминқышқылдары ағзада синтезделеді. Ағзаның қажеттілігене байланысты қорекпен сырттан түскен нәруыздың нәтижесінде түзіледі. Ауыстырылатын аминқышқылдарына аланин, аспарагин, аспарагиновая кислота, глицин, глютамин, глютаминовая кислота,тирозин, цистеин, цистин и др. Ауыстырылмайтын Ауыстырылмайтын үшін дені сау ересек адамдарда болады 8 аминқышқылы валин, изолейцин, лейцин, лизин, метионин, треони́н, триптофан и фенилалани́н. Жас балаларға әсер ететін аминқышқылдары аргинин и гистидин. Бұл ағзада синтезделмейді.
Нәруыз құрамына кіретін аминқышқылдардың радикалдыра сан алуан болады. Нәруыздар жай және күрделі нәруыздарға бөлінеді. Жай нәруыз тек аминқышқылдарынан түрады. Күрделі нәруыз аминықышқылдарынан басқа құрамдас бөліктері болады. Олардың құрамдас заттары металл, көмірсулар және май тәріздес заттардың қалдықтары, циклді топтар, витаминдердің құрамдас бөліктері болатын нәруыз молекулалары бар. Күрделі молекуланың осындай аминқышқылынсыз тобы Үстемелі топ деп атайды. Бірақ олар радикал құрылымына байланысты 1. Бейтарап және гидрофобты аминқышқылдар. 2. Бейтарап және полярлы аминқышқылдары.(бұлар гидрофилд і (су сүйгіш) ) 3. Негізгі аминқышқылдары гидрофилді, 4. Қышқыл аминқышқылдары гидрофилді топтарға бөлінеді. Ақуыздардың барлығы екі топқа бөлінеді : 1) қарапайым ақуыздар протеиндер ( альбуминдер, глобулиндер, гистондар, глутелиндер, проламиндер, протаминдер, протеноидтар ); 2) күрделі ақуыздар – протеидтер ( гликопротеидтер, нуклеопротеидтер, липопротеидтер, фосфопротеидтер ). Бұлардың құрамында амин қышқылдарынан басқа заттар да болады.
Нәруыз құрамында аминқышқылдары бір бірімен көміртекпен азоттың арасында пептидтік байланыс түзеді. Бұл кезде нәруыздың бірінші реттік құрылым түзіледі. Бұндай құрылымдар түзу сызықты құрылым деп аталады. Ол аминқышқылды қалдықтардың кезектесуімен анықталады. Бірінші реттік құрылымға тек қана пептидтік байланыстардың болуы тән қасиет. Ақуыз молекуласының сыртқы пішіні екі түрлі болады. Біріншісі – шар тәрізді домалақ – глобулярлы ақуыздар. Бұларға альбуминдер, глобулиндер, гемоглобин, пепсин және өсімдік жасушасының ақуыздары жатады. Еншісі фибриллярлық ( талшық тәріздес ) ақуыздар. Бұларға бұлшық ет ақуызы – миозин, актин, сіңір ақуызы – коллаген және малдың жүні мен піллә жібегі ақуыздары жатады.
Нәруыз құрамында аминқышқылдары бір бірімен көміртекпен азоттың арасында пептидтік байланыс түзеді. Бұл кезде нәруыздың бірінші реттік құрылым түзіледі. Бұндай құрылымдар түзу сызықты құрылым деп аталады. Ол аминқышқылды қалдықтардың кезектесуімен анықталады. Бірінші реттік құрылымға тек қана пептидтік байланыстардың болуы тән қасиет.
Нәруыздың екінші реттік құрылымы. Шиыршық түрінде болады. Бірінші реттік құрылым тізбегін шиыршыққа орналастырылуы амин топ сутек атомдары және карбоксил тобындағы оттегімен арасындағы сутектік байланыстардың есебінде өтеді. Өйткені аминқышқылдар қосылып, су үзілген соң бір сутегі (NН), ал карбоксил тобында бір оттегі (СО) қалады. Тізбек өзара тартылыс нәтижесінде иіледі де сайма сай шиыршықты құрылым түзіледі.
Нәруыздың үшінші реттік құрылымы - бұл микроглобула немесе фибрилла деп аталатын шумақ. Ол әртүрлі химиялық байланыс типтері негізінде пайда болады. Егер нәруыз молекуласы сулы ортада болса, гидрофобты түрлер арасында әсерлесу пайда болуы мүмкін. Егер нәруыз құрамында күкіртсіз аминқышқылы болса, сырт пішінінің өзгеруі де болады. Күкірт атомдарының арасында сульфидті байланыс пайда болады. Күкірт көбінесе Дисульфидті көпіршеле р деп аталатын қос байаныс түзе алады. Үшінші реттік құрылымдағы нәруыз молекуласы кез келге сырт пішінге ене алады. Бұған оттегін қорға жинайтын бұлшықет нәруызы –миоглобин мысалы болады.
Төртінші реттік құрылым –макроглобин немесе агрегат болып аталады. Ол көбіне 2-3 және одан артықтау нәруыз молекулалары әсерлескенде түзіледі. Құрамында аминқышқылдың 51 қалдығы бар инсулин мысал. Ол екі жеке А және В тізбектерінен тұрады да екі дисульфидтік көпіршелерді қосады. Ал гемоглобин молекулаларының құрамына темірі бар гемнен басқа, жеке төрт нәруызды молекулалар –глобиндер енеді
Денатуарция бұл нәруыз молекулаларының әр түрлі факторлардың әсерлесуінен «Тарқатыла» алады, яғни төменгі сатылы ретке ауысады. Мысалы 4 реттен -3 ретке, 3 реттен -2 ретке ауыса алады. Денатурация –(табиғатын жоғалту немесе бұрыңғы қалпынан айырылу) бұзылу. Ренатурация - егер нәруыз бірінші реттік құрылымы бұзылмаса (пептидтік байланыс) аминқышқылдарының барлығының арасындағы пептидтік байланыс сақталса, онда қалпына келу үдерісі –ренатурация болуы да мүмкін. Ондайда нәруыз молекуласы әсерлесу аяқталған соң «Ширатылып» өзіне тән құрылым мен пішінге келеді. Егер бір аминқышқылдарының арасында байланыс бұзылса қалпына келу мүмкін емес. Мұндай жағдайда Нәруыз молекуласы өз қасиетін және қызмет ету әрекетін жояды. Ас пепсин әсерінен қайтымсыз құбылысқа Денатурацияға енеді.
Қызметтері: 1. Құрылыстық немесе құрылымдық қызмет. 2. Катализатор немесе фермент. 3. Энергетикалық қызметі -1 гр -17,2 кДж энергия бөледі. Тек көмірсу және май қоры таусылған жәғдайда. Нәруыз энергия көзі ретінде сақталынбайды. 4. Реттеушілік. Гормондар, 5. Тасымалдаушы молекулалар. Жасуша мембранасындағы нәруыздар. 6. ДНҚ ораушы. Хромосма құрамына ДНҚ басқа гистондар ерекше нәруыз болады.7. Сигналдық –рецепторлар құрамына енетін нәруыз. 8. Жылуоқшаулаушы –қауырсын және жүн құрамында. 9. Мыналардан қорғайды : Жұқпадан –антидене, қансыраудан-тромбопластин (фибриноген), Табиғи жаулардан –кобра уы. Механикалық –Сүйек нәруызы. Оссеин. Сіңір нәруызы коллоген; мүйіз, тұяқ. Тырнақ. Тасбақа сауыты-кератин. 11. Жиырылғыштық: бұлшықет нәруызы Актин мен миозин. 12. Тасымал: гемоглобин және гемоцианин шаянның ұлудың қаны. 13. Бояутектену-меланин (тері шаш). Уыттылық –тірі ағзалардың бөлетін табиғи улары.
