A m e r i k a psix o l i ngvistika m a k t a b i : b i x e v i o r i z m, n e o b i x e v i o r i z m. Psixolingvistika d a a s s o tsiativ qarashlar. Psixolingvistika d a transformat s i o n q a r a s h l a r.
T a y a n c h s o ' z v a i b o r a l a r :
nutqsiz reaksiya S───→ R nutq vositasidagi reaksiya S───→ r............ s ───→ R
Keyinroq bixeviorizmda yangi oqim – neobixeviorizm (yunoncha neos ―yangi va inglizcha behaviour ―xulq, xatti-harakat) vujudga keldi. Bu oqim ―qora qutining ichiga kirish zarurati tufayli shakllandi. Neobixevioristik tadqiqotlarda bixeviorizmning prinsipial S – R sxemasi mohiyatan murakkablashtirilib, S – R orasida nimadir borligi aniqlandi va ―oraliq o ' zgaruvchi tushunchasi paydo bo ' ldi. ADD YOUR TEXT Gap endi shunchaki tashqi stimul v a reaksiya haqida emas, balki insonda tashqi reaksiya chaqira oladigan va insonning o ' ziga xos individual tajribasini aks ettiradigan (shuning uchun ham turli kishilarning reaksiyalari farqli bo ' ladi) oraliq o ' zgaruvchi, ya‘ni organizm ichidagi maxsus ichkistimul tushunchasi haqida boradi.
Ch.Osgudning nazariyasi ana shu bixeviorizmga, aniqrog ' i neobixeviorizmga tayangan bo ' lib, undan to ' g ' ri assotsiativ strukturalarga chiqildi. Ch.Osgud insonning psixikasida kuzatish va tasvirlash mumkin bo ' lmagan hech narsa yoq, deb hisobladi. Shundan kelib chiqqan holda so ' zlarning konnotativ ma‘nosini (baholash, ekspressiv, uslubiy munosabat va h.k.) o ' lchab ko ' rishga harakat qildi va semantik differensiya metodini ishlab chiqdi. So ' zlarning gradatsiyasini belgiladi.
Ch.Osgudning fikricha, insonning psixikasi uchun stimul va reaksiyaning assotsiativ munosabati, shuningdek, foydali stimullarga bo ' lgan barcha reaksiyalarning majmuyi muhimdir. Bundan inson hayvondan faqat nutqi bilangina farqlanadi degan xulosa kelib chiqadi. Uni quyidagi sxema orqali izohlash mumkin: S (stimul) – R (reaksiya). Ya‘ni har qanday stimul insonda o ' lchash mumkin bo ' lgan reaksiyalarni keltirib chiqaradi.
Ch.Osgudning assotsianistik nazariyasi uch manbaga asoslangan edi: 1) psixolingvistik manba – bixeviorizm; 2) lingvistik manba – deskriptiv lingvistika; 3) matematik manba – kommunikatsiya nazariyasi. Ch.Osgud nazariyasida quyidagi kamchiliklar mavjud edi: 1) Osgud so ' zlovchining niyatini o ' rganmadi; 2) Osgud mazmun bilan bilimni chegaralamadi; 3) u til qobiliyatini kognitiv (bilish) bazasi bilan qiziqmadi.
Amerikalik tilshunos Noam Xomskiy (Noam Chomsky) transformatsion grammatika (yoki transformatsion-generativ grammatika), deb nomlanuvchi nazariyani taklif qildi. N.Xomskiyning fikricha, "til til birliklari va ularning sinflari majmuyi emas, balki to'g'ri jumlalar tarkib toptiradigan mexanizm". Sintaksisni Xomskiy jumlalar tuzish tamoyillari va usullari haqidagi ta'limot sifatida belgiladi
N.Xomskiyning 1957-yilda nashr qilingan "Sintaktik strukturalar" ("Syntactic Structures") asari jahon tilshunosligida yangi yoʻnalishga asos soldi. Mazkur tadqiqotda Xomskiy "tilning barcha gaplarini bilish mumkin emas, til asosida ayrim cheklangan qoidalar tizimi boʻlishi kerak" degan fikrni ilgari suradi. "Bu qoidalar tizimi esa tilning grammatikasi demakdir. So'zlovchi ham tinglovchi ham muloqot jarayonida grammatikani uning vositasida "to'g'ri" ifoda qurish, yoki to'g'ri qurilgan ifodani tushunish u c h u n v u j u d g keltirad i.
N. Xomskiy F.de Sossyurning til-nutq dixatomiyasiga muqobil bo'lgan lisoniy qobiliyat (linguistic competence) va lisoniy faollik (linguistic performance) tushunchalarini rivojlantirdi. U lisoniy qobiliyatni tilshunoslik sohasiga, lisoniy faollikni psixologiya sohasiga aloqador qildi va lisoniy qobiliyatni mazkur tilda so'zlashish qobiliyatini tashkil qiluvchi lisoniy faollikni esa til egasi tomonidan yaratiladigan ifodalar sifatida i z o h l a d i.
X omskiy bilan bog'liq generativ tilshunoslikning rivojlanish tarixi 1957-yilda N.Xomskiyning Sintaktik tuzilmalar " asarida yaratilganidan beri generativ tilshunoslik ancha oʻzgardi: S t a n d a r t n a z a r i y a Mashhur jumlaning tuzilishini ifodalovchi daraxt «Colorless green ideas sleep furiously» "Rangsiz yashil g'oyalar g'azab bilan uxlaydi"
K e n g a y t i r i l g a n s t a n d a r t n a z a r i y a " X " n a z a r i y a s i
S t a n dar t n a z a r i y a n i n g k e n g a y t i r i l g a n k o ' r i n i s h i
Ushbu versiyada uchta yangilik mavjud: • Amerikalik tilshunos Rey Jekendoff tomonidan ishlab chiqilgan X'- nazariyasiga qo'yilgan cheklovlar. • Gapda eng yuqori bo ' lgan to ' ldiruvchining borligi haqidagi faraz. B o'sh bo'lmagan to'ldiruvchilar, masalan, inglizcha kabi uyushmalardir Ular jumlalar bilan birlashganda, CPni bildiruvchi jumla hosil qiladi. Ingliz (va nafaqat) tilining indikativ jumlalarida to'ldiruvchi nolga teng deb hisoblanadi. • a harakatlantiring. Daraxtdagi komponentlarni ko'chirishga imkon beruvchi qoida. Masalan, ingliz tilidagi wh-harakati (Bill Susyga yordam berdi → Bill kimga yordam berdi?).
