ТАҚЫРЫП. ШЫҒЫНДАРДЫҢ ЕСЕБІН ЖҮРГІЗУ ЖӘНЕ КЕШЕНДІ ӨНДІРІСТІҢ ШЫҒЫНДАРЫН БӨЛУ ӘДІСТЕРІ Кешенді өндіріс шығындарын бөлу әдістері Бірлесіп өндірілетін және жанама өнімдер туралы түсінік. Технологиялық процестегі бөлу нүктесі және бөлек шығындар. Бірлесіп өндірілетін өнімдер арасында күрделі шығындарды бөлу әдістері: Табиғи бірліктер әдісі, сату құны әдісі, таза сату құны әдісі, жалпы пайданың тұрақты үлесі әдісі. Шешім қабылдаудағы күрделі шығындарды бөлу жүйесінің кемшіліктері. Жанама өнімдерді есепке алу. 1. Өнім түрлері: кешенді және жанама өнім. 2. Бірлесіп өндірген өнімдер арасында кешенді шығындарды бөлу әдістері. 3. Жанама өнімнің өзіндік қүныныц есебін жүргізу және калькуляциялау 1 Өнім түрлері: кешенді жэне жанама өнім Өндірісте калькуляциялау мен есеп жүргізу арасында тығыз байланыс жэне өзара тәуелділік бар. Түпкі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау өндірістік есеп жүйесімен және оны үйымдастырумен алдын-ала анықталады. Шығындардың есебін жүргізу жэне калькуляция өндірістің негізіне де берілуі мүмкін. Айталық, қосалқы өндірістің өнімдерінің есебін жүргізу жэне калькуляциялау. Өнімніц өзіндік құнын калькуляциялау өндірісті басқару кезінде қажетті процесс болып табылады. Калькуляциялаудыц қазіргі заманғы аспектілері: -өнімді одан әрі шығарудыц орындылығына; -өнімге оцтайлы баға белгілеуге; -өнім шығару ассортиментін оңтайландыруға; - қолданыстағы өндіріс технологиясын жаңартудың орындылығына мүмкіндік береді. Нақты калькуляцияныц мәліметтері жоспардыц орындалуын талдауға, трансферттік баға белгілеуге қажет. Өнімнің өзіндік қүны -бүл ақшалай түрдегі өрнек. Ол өндіріс барысында материалдар мен ецбек ресурстарын пайдаланумен байланысты шығындардан түрады. Өндірістік шығындардыц топталуына қарай, шығарылған өнімнің өзіндік қүныныц үш түрі б£р: -цехтың тура және жалпыөндірістік шығыстарынан түратын цех шығындары; -өндірістік өзіндік қүн - цехтік + үстеме шығыстар; -коммерциялық өзіндік қүн - өндірістік + сатумен байланысты шығыстар. Шығындар, түбінде шығындарды негізгі жэне жанама өнім түрлері бойынша дүрыс бөлу үшін топтастырылады.
Айталы қ ауылшаруашылық өндірісінде өсімдік шаруашылығындағы шығындар есебінің объектісіне өсімдіктердің жекелеген түрлері, күздік дәнді дақылдар - бидай, арпа, қара бидай; жаздық дэнді дақылдар мен бүршақ түқымдастар - жаздық бидай, жүгері дәні, техникалық дақылдар - қант қызылшасы, темекі, т.б. біртекті өсімдіктер тобы жатады. Технологиялық процесс ішінде шығындардың есебі осы дақылдардың түрлері бойынша жүргізіледі. Технологиялық процестің соңында өнімнің жеке түрлері өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялау объектісі болып табылады. Бүл өнімдер негізгі, жанама жэне қалдыққа деп бөлінеді. Басқарушылық есептің міндеті — бүл шығындар өнімнің осы түрлері бойынша дүрыс бөлінуі. Өндірістік процесс жағдайында, кешенді шығындар олардыц маңыздылығына қарай бөліну керек. Айталық, негізгі өнім дегеніміз — ол айтарлықтай нарықтық қүны бар екі немесе одан да көп өнімдер. Жанама өнімдер мацызы азырақ нарықтық қүнға ие. Кешенді жэне жанама өнімдер, сондай-ақ қалдықтар арасындағы айырмашылық - салыстырмалы сатылым қүнында жатыр. Отандық тәжірибеде кешенді шығыстарды өнімніц осы түрлері бойынша болу әртүрлі әдістермен жүргізіледі (шығындарды коэффициент™ бөлу әдісі, шығындарды сату бағасы бойынша пропорцтонал бөлу, т.б.) Халықаралық тәжірибеде кешенді шығыстарды болу бойынша басқа жолдар қарастырылады. Бүл жерде кешенді шығыстарды бөлу өнімніц нарықтық қүнына сәйкес жүргізілу керек. Бүл жерде кешенді шығындардың бірлескен жэне жанама өнімдер арасындағы бөлу межесі дүрыс анықталу қажет. Бірлескен өнімдер ( jointproducts ) - бүл қүны жоғарырақ және бөлу межесіне дейін жеке онім ретінде жоқ екі немесе одан көп өнімдер. Жанама өнімдер (byproducts)- бүл негізгі өнімдермен салыстырғанда шамалы ғана нарықтық қүқы бар, олармен бөлу межесіне дейін бірге өнімдер. Бөлу межесі (split- offpoint ) дегеніміз - ол негізгі жэне жанама өнімдер жеке сәйкестендірілген технологиялық процестегі меже. Осы межеден кейін кез-келген шығындар бөлінетін ( separablecost ) болып табылады, яғни тура шығындар болады.
Кешенді және бірлескен өндіріс шығындары (jointcost) - бұл технологиялық процесс барысында екі немесе одан көп өнімдер (қызмет түрлері) шығарылатын біртұтас технологиялық процеспен байланысты шығындар. Бірлесе шығарылатын жэне жанама өнімдер, бір өнімді өндіру басқа өнімдерді шығаруға міндетті түрде алып баратын салаларға тэн. Әртүрлі өнімдерді бір мезгілде шығару кезінде, олардың эрқайсысының жеке сату бағасы болса, бүл өнімдер бірлесе өндірілген немесе шығарылған өнімдер деп аталады. Ал, басқалармен бір мезгілде ондіріліп, бірақ сату бағасы басқаларына қарағанда айтарлықтай томен өнім - жанама өнім деп аталады. Жанама өнімдер - бүл негізгі өнімдерді шығару процесінде пайда болатын өнімдер. Дегенмен, кейде жанама өнімдердің үлкен абсолютті қүны болуы мүмкін. Өнім негізгі ме немесе жанама ма екенін анықтау үшін, басқа бірлесіп шығарылған өнім қүнымен салыстырғандағы оны сату бағасы шешуші критерий болып табылады. Компания ның коммерциялық тіршілігі үшін бірлесіп шығарылған өнім шешуші мэнге ие, ал оған жанама өнімдердің ықпал етуі - екінші дәрежелі, яғни қосалқы болып табылады. Басқаша айтқанда, жанама өнімдер өндірісі, эдетте, негізгі онімді шығару керек пе, керек емес пе, оған эсер етпейді, негізгі онімдерге қойылатын бағаларға әсері шамалы. Бірлесіп шығарылған жэне жанама өнімдер дайындайтын салалардың мысалына химия, мүнай өңдеу, тау-кен, үн шығару жэне бензин онеркэсібі жатады. Бірлесіп шығарылған өнімнің жанама өнімдерден айырмашылығы мынада: оларды, ондіріс процесінде болу межесі деп аталатын белгілі бір сәтке жеткенше эртүрлі өнімдер ретінде сэйкестендіруге болмайды. Кейде барлық өнімдер бір мезгілде болінеді, ал кейде - уақыттың эртүрлі сәттерінде. Бөлу межесіне жеткенге дейін шығындарды жеке өнімдерге жатқызу мүмкін емес. Мысалы, шикі мұнай баррелін қайта өңдеуге жүмсалатын шығындардың қай бөлір бензинге, қай болігі - керосин немесе парафинге жататынын анықтауға болмайды. Болу межесінен кейін онімнің қүрамдас бөліктері сатыла алады немесе ары қарай қайта оңдеуге жатады. Соңғысында кейінгі оңдеуге кететін кез-келген шығындарды нақты бір өнімге оңай жатқызуға болады. Бөлу межесінде А жэне Б негізгі өнімдері, сондай-ақ С жанама өнімі пайда болады. Бөлу межесіне жеткеннен кейін, одан кейінгі өңдеуге жүмсалатын шығындар бірлесіп шығарылған өнімдердің 15611311
сатуға дейінгі өзіндік құнына қосылады, сөйтіп бұл шығындарды нақты өнімге жатқызуға болады. Біздің мысалымызда С жанама өнімі бөлу межесінен кейін, ары қарайғы өңдеусіз сатылады. Дегенмен, кейде базарда сатылғанға дейін жанама өнімдер бөлу межесінен кейін ары қарай өңдеуге ұшырайды. 1-сурет. Бірлесіп өндірілген жэне жанама өнімдерді шығарудың өндірістік процесі Егер, белгілі бір кезеңде өндірілген өнім сатылса, онда кешенді шығындарды накты өнімдер арасында бөлу проблемасы болмайды. Бұл жағдайда тауарлық-материалдық қорларды бағалау қажет емес, ал пайданы есептеу үшін сатылған өнімнің жалпы өзіндік құнының шамасын оны сатудан түскен кіріс шамасынан алып тастау қажет етіледі. Алайда, егер есепті айдың соңында өнімнің бір бөлігі сатылмаса, өнімдер арасында шығындарды бөлу қажет. Кез-келген сондай бөлу субъективті жэне еркін болуы шүбәсіз болғандықтан, бұл процесс бухгалтерден ұтымды негіздеу қиынға соғатын шешімдер қабылдауын талап етеді. Бұл жағдайда қолдан келері -бөлудің ең үтьгмды жэне дұрыс эдісін таңдауға тырысу. 2 Кешенді шыгындарды бірлесіп өндірілген өнім арасында бөлу әдістері Бөлу нүктесіне дейін кешенді шығындарды бөлуге қолданылатын әдістерді екі санатты әдістерге топтауға болады: 1)негізінде өлшенетін физикалык параметрлер жатқан, мысалы
оалмақ, колем, т.б.; 2)кешенді шығындарды өнім түрлері бойынша сол өнімдердің иарықтық құнына пропорционал есептеу мүмкіндігін есептеуге болады деген болжамға негізделген. Біз, 1 сызбасында келтірілген мэліметтер негізінде, кешенді шшындарды бөлуге пайдаланылатын төрт әдісті қарастырамыз. Сызбаның суретінен көрініп түрғандай, бөлу нүктесінде өнімдер аяқталған болып табылады. Шығындарды кешенді жэне жанама өнімнің негізгі түрлеріне бөлу кезінде мынадай жолдар бар: - шығындарды бөлу кезінде натурал көрсеткіштер иайдаланылады; -бөлу нүктесінде сату қүны негізіндегі әдіс; -сатудың таза қүны әдісі; -жалпы пайданың түрақты үлесі эдісі; -натурал көрсеткіштер эдісі. Шығындардың бірінші әдісін қолдана отырып, тек қана өндіріс колеміне нропорционал бөледі. Әрбір өнім бірдей кіріс әкеледі деп болжанады, демек, кешенді шығындар үлесі эрбір онімге, оның жалпы өндіріс көлеміндегі үлесіне пропорционал есептеледі. Бүл одісті пайдалану кезінде шығындарды былайша белуге болады: 1-кесте.- Шыгындарды бөлу Өнім Өндірілген бірлік саны Өнімнің жалпы шығарылымы-ның үлесі Бөлінген кешенді шығындар, £ Өнім бірлігінің өзіндік күны, £ X 40000 1/3 200 000 5 Ү 20000 1/6 100 000 5 Z 60000 1/2 300 000 5 120 000 600 000 Бүл әдісті қолдану кезінде өнімнің әрбір түрінің өзіндік қүны бірдей деп болжанатынына назар аударыңыз. Демек, кешенді шығындарды былай болоте болады: Екінші эдіс, бірлесе шығарылған өнімді сату бағасы әртүрлі болғанда қолданылады, әр түрінің өнім бірлігінің бірдей өзіндік қүны туралы болжам, бір өнімдерге жоғары пайда көрсетіліп, екіншісіне -зиян көрсетілуіне апарып соғады.
Мысал: химия өнеркэсібі компаниясы бір шикізаттан А жэне Б екі өнімін шығарады. Бөлу нүктесіне дейінгі кешенді шығыстар 900 доллар құрайды. А жэне Б ары қарай өңдеусіз сатылады. А өнімі-ІОООл., сату бағасы - литріне 55 цент, сату сомасы - 550 дол. Б онімі -500 л., сату бағасы - литріне 90 цент, сату сомасы -450 дол. Мысалы, шығарылған А өнімінің 40% жэне Б өнімінің 20% сатылмады. Дайын өнім қалдығын қалай бағалау керек? Нарықтық баға әдісі. Бүл эдісте кешенді шығындар болу нүктесіндегі онімнің салыстырмалы қүны негізінде бөлінеді. А өнімі Сомасы 1. бөлу нүктесіндегі сату бағасы, дол. 550 1000 2. өнімнің эрбір түрінің үлесі, % 55 100 3.шығындарды бөлу: А (55x900:100) Б (45x900:100) 495 900 А өнімінің бөлу нүктесіндегі сату бағасы 550 доллар жэне Б өнімі - 450 доллар қүрады. Бүл жерде барлық өнімнің қүны қарастырылады, оның сатылмаған бөлігін қоса. 2.-кесте. Пайда мен зиян туралы есеп, доллармен (шығындарды бөлу нүктесінде бөлу әдісі) Рет саны Көрсеткіштер А өнімі Б өнімі Сомасы 1. Сату көлемі 330 360 690 2. Өндірістік шығындар 495 405 900 3. Сатылған өнімнің өзіндік құны 297 324 621 4. Жалпы пайда 33 36 69 5. Өнім қалдығына жұмсалатын шығындар 198 81 279 6. Жалпы пайда пайызы 10 10 10 Б өнімі 450 45 405
Бөлу нүктесінде сату құны негізіндегі әдіс,тауарлық-материалдық қорлар құнын бағалау сатудан түскен таза табыстан асып түсііейтініне кепілдік береді, бірақ ол сындарға үшырауы мүмкін, оіі гкені шығарылған өнімге жүмсалған алдыңғы шығын көлемі сол опімді сатудан түскен табыс шамасымен анықталады деген болжамға негізделген. Бұл жағдайда сатудан төмен кіріс беретін пайдасы жоқ өнімге кешенді шығындардың аз ғана үлесі бөлінеді, нәтижесінде ол пайда.желетін сияқты эсер қалдырады. Алдыңғы мысалды қарау кезінде таза сату қүны әдісі, барлық оиімдер бөлу нүктесінде сатылады жэне осы нүктеден кейін ешқандай қосымша шығындар жоқ дегеннен шықты. Алайда, тожірибе жүзінде жекелеген өндірілетін өнімдер бөлу нүктесінен кейін жеке өңдеуге үшырауы әбден мүмкін, себебі осы нүктенің озінде ол эзірше нарықтық бағаға ие. Сондықтан да бөлу нүктесіндегі сату қүнын бағалау үшін сату сәтіндегі сату қүнын бағалауды иайдалану қажет, одан кері қозғалу керек. Бүл эдіс сатудың таза қүны одісі деп аталады. Бөлу нүктесіндегі сатудың таза қүнын, сату қүнынан кейінгі өңдеу шығындарын шегеріп тастай отырып бағалауға болады. Жалпы пайданың түрақты үлесі әдісі. Өнімдер бөлу нүктесінен кейінары қарай өңдеуге үшырайтын болса, олардың эрбірі үшін сату көлеміндегі жалпы табыс үлесі эртүрлі. Егер барлық өнім бір процестен соң алынса, онда олар пайыздық арасалмақпен бірдей жалпы пайда әкелуі тиіс. Жалпы пайданың түрақты үлесі эдісін қолдану кезінде кешенді шығындар, жалпы пайдадағы пайыздық үлесі эрбір жеке өнімге бірдей болатындай етіп бөлінеді. Есептеу былайша жүзеге асырылады: 3 - кесте. Кешенді шығыста рды бөлуді есептеу X өнімі, Ү өнімі, £ Z өнімі, £ Жиыны, Сатудан түскен табыс 300 000 500 000 200 000 1 000 000 Жалпы пайда (20%) 60000 100 000 40000 200 000 Сатылған өнім құны 240 000 400 000 160 000 800 000 Одан әрі өңдеуге қосымша іиыгынлаплы алытт тастау 80000 100 000 20000 200 000 Бөлінген кешенді табыс 160 000 300 000 140 000 600 000 Көріп түрғанымыздай, эрбір өнім үшін жалпы пайданың қажетті
Үлесі есептелген (20,00%). Сосын кейінгі өңдеуге кететін шығындардың шамасы шегеріледі жэне айырмашылығы болінген кешенді шығындарды білдіреді. Жалпы табыстың тұрақты үлесі әдісін пайдалану кезінде міндетті түрде өзіндік қүн мен эрбір жеке өнім үшін сатудан түскен пайда аралығындағы тәуекелділік түрақты болады деп болжанады. Алайда, тәжірибе жүзінде бұл туралы айтылмайды, өйткені көптеген эртүрлі өнімдер шығаратын жэне кешенді шығындары жоқ компанияларда жеке өнімдерге арналған жалпы табыстың бірдей үлестері байқалмайды. Натуралды көрсеткіштер эдісі. Бүл эдісте кешенді шығындарды бөлу салмақ немесе өнім көлемі сияқты нақты мэліметтер негізінде жүргізіледі. Мысал. А жэне Б химиялық өнімінің 1500 литр өнімі шығарылды. Біріншісі - 1000 литр, екіншісі - 500 литр. Әрбір өнімге жатқызылғаншығындарды анықтау қажет. Бүл үшін бір литр химиялық өнім қүнын табамыз (900 : 1500)=0,6 дол. эрбір литрге. Ары қарай өнімнің эр түріне шығындарды анықтаймыз: - А өнімі А=1000 х 0,6=600 дол. - Б өнімі = 500 х 0,6=300 дол. Таза сату әдісі. Бұл жерде кешенді шығындар олардың салыстырмалы таза сату қүны негізінде бөлінеді. Айталық, А жэне Б өнімі бөлу нүктесінен одан эрі өңдеуге жатады. А өнімі үшін қосымша өндірістік жэне сауда шығындары 300 доллар, Б өнімі үшін - 200 доллар құрайды. Мысалы, ай соңындағы дайын өнім қалдығы шығару көлемінің 20% қүрайды. Өнімді сатудан да жоғары, бір бірлігінің бағасы, А өнімі - =1.80 Б өнімі -1,40. 4.- кесте. Болжанып отырган сату құны Рет саны Көрсеткіштер А көрсеткіштері Б өнімі Сома 1. Күтілетін сату көлемі (А жоғары 1000x1,80, жэне сатудан жоғары Б500х1,40 дол.) 1800 700 2500 2. Соңғы өңдеу мен сатуға күтіліп отырған тура шығындар 300 200 500 3. Бөлу нүктесіндегі таза құнды есептеу 1500 500 2000 4. Жалпы көлемдегі жеке өнім үлесі 75 25 100 5. Кешенді өндіріс шығындарын бөлу 675 225 900
Компания болу нүктесінде кешенді өндірістік шығынды дұрыс Оолуге арналған эдістердің біреуін таңдау мүмкіндігіне ие. Бұл жерде, ары қарайғы өңдеуге жіберген жұрыс па, өңдеуге қосымша іііыі ындар қосымша кірістер мен пайда алуды ақтай ма, соны талдап плу қажет. Сондай-ақ, бөлу әдісін дұрыс таңдау маңызды. Тәжірибе /ісүіінде көбінесе таза сату әдісін мына себептерге байланысты қолданады: - басшылықтың өнімдерді бөлгеннен соң технологиялық процесті жалғастыру туралы кейінгі шешімдеріне тәуелді емес; - дәл әмбебап (универсал) бөлу базасы -валюта; кешенді шығыстардың басқа бөлу эдістерімен салыстырғанда ссептеудің қарапайымдылығы. 3 Жанама өнім есебі және оныц өзіндік цүнын калькуляциялау Жоғарыда айтылғандай, жанама өнімдер дегеніміз - бүл негізгі ондіріс барысында міндетті түрде пайда болатын, төмен бағамен сагылатын тауарлар. Компанияның басты мақсаты негізгі бірлесіп ондіретін өнімдер шығару болғандықтан, бөлу нүктесіне дейін ксшенді шығындар жанама өнімдерге емес, тек қана негізгі өнімдерге жатқызылуы қажет деп айтуға толық негіз бар. Алайда, бөлу иүктесінен кейін жанама өнімдер шығаруға жатқызылған барлық і и ығындар тек қана жанама өнімнің өзіндік қүнына жатуы тиіс, ойткені бүл шығындар тек соның өндірісі үшін қажет болған. Жанама өнімнен кірістер мен таза кірістерді (жанама өнімді сатудан алған кіріс шамасынан оны бөлу нүктесінен кейін қосымша оңдеуге кететін шығындарын алып тастау) бірлесіп шығарған немесе шығарылымы жанама өнім алуға мүмкіндік беретін негізгі өнімдердің әзіндік қүнынан алып тастау қажет. Төмендегі мысалда қарастырайық. Neopolitan Company компаниясы өнімін шығару үшін өндірістік ироцесті қолданады, процесс барысында екі бірлесіп шығарған өнім (А жэне Б) жэне жанама өнім С пайда болады. Өндірушінің осы процеске жалпы шығындары £3 020 ООО құрайды. Өнімнің шығысы: А өнімі - 30 ООО кг; В өнімі - 50 ООО кг; С өнімі - 5000 кг. Жанама С өніміне қосымша өңдеу қажет, оган шығындар 1 келісіне £1 қүрайды. Бүл өнімнің 1 келісі £5 бағаға сатылуы мүмкін. Жанама өнімге кешенді шыгындардың ешқандай болігі есептелмейді, бірақ оган оны ары қарай өңдеумен байланысты
қосымша шығындар в £5000 (£1 -5000 кг) жатқызылды. £20 000 көлеміндегі жанама өнімді сатудан түскен таза кіріс (сатудан түскен табыс £25 000-нан оның кейінгі өңдеумен байланысты шығындары £5000 шегеріледі) бірлесіп шығарылған өнімді дайындаудың барлық процесінің кешенді шығындарынан (£3 020 000) шегеріліп тасталады. Сөйтіп, £3 000 000 кешенді шығындар тек қана өнімнің негізгі түрлері арасында (А жэне Б) бөлінеді. Бағасы төмен не болмаса қүны мүлде жоқ шығарылым өнімдерін белгілеу үшін «жанама өнімдер», «утиль» жэне «өқалдықтар» терминдері қолданылады. Кейде бүл эртүрлі терминдермен бір зат белгіленіп жататындықтан қысқаша олардың арасындағы айырмашылыққа тоқталайық. Қалдықтар термині қүны жоқ немесе жою шығындануды қажет ететін теріс бағалы материалдарды белгілеуге қызмет етеді. Қалдықтарға газдар, ағаш жоңқалары, түтін жэне басқа да өндіріс барысында алынып, сатуға келмейтін қалдықтар жатады. Қалдықтардың есебін жүргізу қиын емес, өйткені олардың сату құны жоқ, демек, қор қүнын бағалауга кіргізілмейді. Жоғарыда белгіленгендей, жанама өнімдер төмен сатылу бағасына ие жэне негізгі өнімдер процесінде міндетті түрде пайда болады. Қалдық заттар да бірлесе шығарылған өнімдер өндірісінің нэтижесі болып табылады, бірақ жанама өнімдерден айырмашылығы, қалдық заттар - бүл шикізат қалдықтары, ал жанама өнімдер -өндірістік процеске кірерде болған материалдан айырмашылығы бар, қайта өңделген шикізат. «Қалдық заттар» термині бағасы жоғары емес материалдарға қатысты. Мысалы, бүл санатқа металл стружка жатады. Сатылу бағасы томен өнім бөлу нүктесінен кейін қайта өңделетін болса, ол қалдық заттар емес, жанама өнім деп саналады. Алайда, өнім бөлу нүктесінен кейін өңделуі мүмкін емес болса, бүл өнім - қалдық заттар деп есептелуі міндетті емес. Негізгі айырмашылық, жанама өнімдер бастапқы материалдардан өзгеше екендігінде. Қалдық заттар мен жанама өнімдерді есепке алу бірдей дерлік. Басқаша айтсақ, қалдық заттарды есепке алуда осы бөлімде айтылған жанама өнімді есепке алу тәсілдері қолданылуы мүмкін.
Жанама өнім - бұл кешенді өндіріс нәтижесі екенін есімізге лпайық. Олар төмен нарықтық қүнға ие. Кейде жанама өнім мен калдықтар арасында дэл шекара жүргізу өте қиын. Жанама өнімдерді есепке алу әдісі: - 1-әдіс. Сатылған жанама өнімдерден түскен таза табыс - бүл жанама өнімдерді сатудан түскен жалпы табыстан бөлінетін шыгындарды шегеру. Алынған таза табыс сатылған негізгі өнім бойынша шығыннан шегеріліп тасталады; 2-әдіс. Өндірілген жанама өнімдердің болжамды таза өткізілетін қүны дегеніміз - бүл өндірілген жанама өнімнің сатылатын құнынан иайда болуы мүмкін немесе болып үлгерген тиісті шығындарды шегеру. Таза откізілетін құн негізгі онім бойынша шығыннан шегеріліп тасталады. тақырып бойынша студенттердің білімдерін өзіндік бақылауға арналған тапсырма: Бақылау сүрақтары мен есептер: 1. Кешенді және бірлескен өндірістік шығындар дегенді қалай т үсінесіз ? 2. Бірлескен ө німдер дегенді қалай түсінесіз? 3. Жанама онімдер дегенді қалай түсінесіз? 4. Өндіріске жұмсалатын кешенді шығын есебі және оларды достүрлі әдіс бойынша негізгі жэне жанама өнім арасында бөлу қалай жүргізіледі? 5. Ауылшаруашылығында шығындар есебі қалай жүргізіледі ( ө сімдік шаруашылығында, мал шаруашылығында)? Қандай санттарға сәйкес өндірістің кешенді шығыстары шетелдік компанияларда негізгі және жанама өнімнің арасында бөлінеді ? Технологиялық процестегі бөлу нүктесі және бөлек шығындар. Бірлесіп өндірілетін өнімдер арасында күрделі шығындарды бөлу әдістері: Табиғи бірліктер әдісі, сату құны әдісі, таза сату құны әдісі, жалпы пайданың тұрақты үлесі әдісі. Шешім қабылдаудағы күрделі шығындарды бөлу жүйесінің кемшіліктері. Жанама өнімдерді есепке алу. 1 тапсырма. «Ғазиза» компаниясы онім берушілерден борене түріндегі емен ағашын сатып алады. Кешенді ондірістік қайта оңдеу нэтижесінде бүл бөренелерден болу нүктесінде үш жеке өнім шығады: өңделмеген сұрыпталған емен, өңделмеген ақ емен және өңделмеген тісті емен. Ары қарай осы өңделмеген онімдердің әрқайсысы (бір-біріне байланыссыз) түпкі өнімді алу үшін одан ары қарай өңдеуге
жатқызылады. Соңғы, түпкі өнім ол - сұрыпталған емен, ақ емен және тісті емен. ^ Компанияның есепті кезеңдегі кешенді өндірістік процессі бойынша мәліметтер мыналар: Емен бөренелерін сатып алу шығындары, мың теңге 1 685 216 Бөлу нүктесіндегі өнім көлемі, м 3: - өңделмеген сұрыпталған емен 90000 - өңделмеген ақ емен 150000 - өңделмеген тісті емен 60000 Нарықта осы өнімдерді өңделмеген күйде мынадай бағалармен сату мүмкіндігі бар, мың теңге: - өңделмеген сұрыпталған емен 24 - өңделмеген ақ емен 12 - өңделмеген тісті емен 9 Өндіріс пен сатудың соңғы көлемі: -сүрыпталған емен 75000 м 3 х48 тыс.тг. за м 3 - ақ емен 120000 м 3 х27 тыс. тг. за м 3 - тісті емен 45000 м 3 х21 тыс. тг. за м 3 Ары қарай өңдеу бойынша шығындар, мың теңге: - сұрыпталған емен бойынша 1 200 000 - ақ емен бойынша 1 000 000 - тісті емен бойынша 300000 Кезең басында және аяғында дайын өнім қоры болған жоқ. Талап етіледі: Мына әдістерді қолдана отырып, кешенді шығындарды үш өнім бойынша бөлу: а) натуралды, (заттай) көрсеткіштер эдісі; б) бөлу нүктесінде сату эдісі; в) Ықтимал сатылудың таза қүны (ЫСТҚ) әдісі; г) Жалпы пайданың түрақты үлесі (ЖАТҮ) эдісі. Өнімдерді соңына дейін өңдеудің қажеттілігі бар ма, компания олардың әрқайсынан қандай пайда ала алады? 2 тапсырма «Ақжүніс» компаниясы бір процестің нәтижесінде үш бірлесіп өндірілген өнім шығарады. Есептеулер бойынша кешенді шығындар бөлу нүктесіне дейін 2400000 мың теңге қүрайды. Үш өнім шығаратын шығындарды бөлу төменде келтірілген:
Өнімдер А В С bony [іүктесіндегі сату бағасы, бір бірлік үшін мың гсцге 360 480 540 Ары қарай өңдеуденден кейінгі сату бағасы, бір бірлік үіпіп мың теңге 600 1200 1800 Һолу иүктесінен кейінгі шығындар, мың теңге 1200000 600000 1350000 ()пімнің шығуы 10500 7500 6000 Талап етіледі: I гор өнім одан әрі өңдеуге жататын болса, онда әрбір өнім жэне жалпы компания бойынша пайданы есептеп шығару. Онімдердің барлығын одан әрі өңдеуден өткізудің тиімділігін лиықтау немесе олардың кейбірін өңдеуге дейін сатқан жөн бе? 3 тапсырма Компания өнім шығару үшін өндірістік процесті қолданады, ол процесс барысында бірлесіп өндірілген екі өнім (А жэне В) және бір жанама өнім (С) шығады. Іхепті кезеңдегі өндірістік шығындар 409389 мың теңге құрады, ііотижесінде келесі өнім шығарылды: Л онімі — 24 ООО кг (сату бағасы — 1 кг үшін 6,10 мың теңге) В өнімі — 79 800 кг (сату бағасы— 1 кг үшін 7,50 мың теңге) С өнімі — 4 155 кг (сату бағасы— 1 кг үшін 0,80 мың теңге) Ьасқа өндірістік процесте компания Z онімін шығарады. Оны дайындауға 1-2 қатынасымен араластырылатын X және Ү іиикізатының компенеттері пайдаланылады. Шикізатты сатып алу бағасы: X — 1 кг үшін 5,00 мыңтеңге Ү — 1 кг үшін 1,60 мыңтеңге Процеске арналған нормативтік салмақтық ысыраптары 5% қүрайды. Жаңа ғана аяқталған өткен кезеңде 13695 кг Z өнімі шығарылды, оны дайындауға 14490 кг шикізат кетті. Осы кезеңдегі өңдеу шығындары 35694 мың теңге. ♦ Кезең басында және аяғында аяқталмаған өндіріс болған жоқ. Талап етіледі: 1. Бірлесіп ондірілген жэне жанама өнімдердің есебін жүргізуге тэсілдердің арасындағы айырмашылықты корсету.
2. Есепті кезеңдегі А, В және С өнімдерінің бір келісінің өзіндік күнын есептеу (теңгемен, үтірден кейін үш белгілік санға дейін) Б ұл ерде кешенді шығындарды бөлу үшін сатудың нарықтық бағаларын қолдана отырып есептеу қажет. 3. Осы кезеңге Z өнімін өндіру процессінің шотын дайындау. 9.4 тапсырма 300000 мың теңге шығын құрайтын өндірістік процесс нәтижесінде 3 өнш шығарылады: А, В және С. А өнімі — 9 000 л Вөнімі — 15 000 л Сөнімі — 30 000 т Әрбір өнім оны дайындау процессі аяқталғаннан соң мына оағалармен сатылуы мүмкін: теңге ӨНШ1 6ІРІНШІ Пр0Цестщ с °чьшдағы сату бағасы 1 л үшін 10 мың В 1 л үшін 4 мың теңге С 1 л үшін 10 мың теңге Және керісінше, күрделілеу тауар алу үшін аралық өнімдерді қосымша өңдеу талап етіледі. Өвдеуге кегегін Тольіқ кейінг1 қосымша шығындар сатубағасы Жақсартылған А өнімі 1 л үшін 14 мың тг. 1 л үшін 20 мың Жаксартылған В өнімі 1 л үшін 14 мың тг. 1 л үшін 8 мың тг. Жақсартыдған С өнімі 1 т үшін 6 мың тг. 1 т үшін 16 мың тг Іалап етіледі: 1. Келесі терминдердің мэнін түсіндір: а) бірлесіп өндіретін өнімдер; б) жанама өнім. 2. А, В, С өнімдеріне есептеу қажет бірлескен өндірістің үлесін есептеп шығару. F үлссш 3. бастапқы процеспен ғана шектелу қажет пе немесе кейбір түсівдрукажет Ша Қ ° СЫМШа ӨҢДеуге ж У ГІИІен Д¥Рыс па, осыны 188
Глоссарий Ағымдағы шығын нормасы - өндірістің жоспарланған тиімділігін қамтамасыз ететін аз уақыт аралығындағы шығын.. Айналымдылық коэффициент - материалдар тобының қорларына жұмсалған күрделі қаржының орташа сомасын ТМҚ (тауар-материалдык құндылықтар) осы тобының қорын үстауға кететін жыл сайынғы жалпы шығын сомасына бөлу арқылы алынатын шама. Акпарат - белгілі бір пән туралы білімімізді кеңейтетін фактілер, деректер, қадағалау. Ақпараттық есеп беру - кэсіпорын басшыларына бөлімшелерде болған оқиғалар туралы хабарлайды. Сұрау салу бойынша жасалады. Аяқталмаған өндіріс- технологиялық ерекшеліктің күшімен белгілі- бір сәтте дайын өнімге айналмаған өндірістік ресурстар шығыны. Базиетік стандарттар- жылдың басында белгіленіп, жыл бойы өзгеріссіз калады. Бақыланбайтын шығын - баскару субъектісінің қызметіне қатысы болмайды. Баскару функциясы - объектіге жалпы біріктірілген процестер немесе эрекеттер, шешімдер жиынтығы және өндірісті басқару бойынша шешілетін міндет. Бақыланатын шығындар - кәсіпорында жүмыс істейтін түлғаның, басқару субъектілерінің тарапынан бақылауға көнетін шығын. Бухгалтерлік басқару есебі- үйым қызметін жоспарлау, бақылау және оның өздігінен басқарылуы үшін басқарушы қызметкер ақпаратпен қамтамасыз ететін бір үйымның аясындағы қызмет түрі. Басқару есебіндегі ақпарат базасының негізіне - кәсіпорын шығындары туралы деректер жатады. Бухгалтерлік модель - өндіріс көлемінің өзгерісіне қарай жиынтық табыс пен шығынға желілік тәуелділік графигі. Директ-костинг- дайын өнім түрлері (эойынша тікелей шығынды жалпылайтын (қорытындылайтын) басқару есеп жүйесі; жанама шығын есептік кезеңнің қаржылық нэтижесімен өтеледі. Жалпы нормативтік еңбек шығындары - есептік кезеңде шығарылған өнім бірліктерінің санымен жэне дайын өнім бірліктерінің нормативтік еңбек шығынымен анықталады.
Жалпыланған қаржылық смета (бюджет) - баланс, қолда бар ақша қозғалысының есебі, кірістер мен шығыстар шоғырландырма түрінде, яғни шоғырландырылып берілетін бірыңғай жиынтық күжат. Жанама шығындар - шығын шығарушыға тікелей жүктеуге мүмкін емес немесе экономикалық жағынан пайдасы жоқ шығын. Ол есептік саясаттағы кәсіпорын таңдаған эдіске сэйкес жекелеген шығын шығарушыларға бөледі. Жанама шығындарды бөлу базасы - шығьн шығарушы бойынша бөлінетін жанама шығындарға үйлесімді (пропорционал) көрсеткіш. Жанама шығындарды бөлу мөлшерлемесі - калькуляциялау объектілеріне жанама шығынды алдын ала бөлуге мүмкіндік беретін, есептік кезең басталғанға дейін бұрын есептелген норматив. Жиынтық есеп - кәсіпорынның шығынын дайын өнімдер мен аяқталмаған өндіріске бөлу үшін, барлық шығарылған өнімдер мен дайын өнімдердің жекелеген түрлерінің өзіндік қүндарын есептеу үшін ақпараттарды дайындау мақсатында тұтас кәсіпорын бойынша өнім (жүмыс, қызмет) түрлерімен негізгі жэне қосалқы өндіріс цехтарының түрғысындағы шығын баптары бойынша өндіріс шығынын корытындылау жүйесі. Ол екі нүсқада - жартылай дайындалған өнімсіз және жартылай дайындалған өнімді болады. Жоспарлау - болашақта жүзеге асырылуы ықтимал әрекет нүсқаларын таңдау. Жоспарлы-есептік бірлік - өндіріс есебі мен жоспарлауда қабылданатын өндіріс көлемінің бірыңғай олшеу көрсеткіштері. Жүмыс күшінің шығынын жіктеу - шығындарды есеп мақсаттары бойынша, түрлермен, элементтермен, қызметкерлердің қүрамы, олардың категориялары бойынша. шығын бағыттары мен өнім түрлері бойынша баскару функциялары құрылымдық бөлімшелер бойынша топтастыру. Жүктелген (болжанатын) шығындар -талдаушы-бухгалтер дұрыс баскару шешімін кабылдау үшін болжауға тура келетін шығын. Мэні бойынша кэсіпорынның қолдан жіберіп алған пайдасы. Жіктеу белгілері - жоспарлауда есепте жэне оның жалпы ерекшелігін белгілеуде кабылданатын экономнкалық ақпараттарды топтастыру. Калькуляция - өнім (жүмыс, қызмет) бірлігінің өзіндік қүнын есептейді жэне бухгалтерлік есеп эдісінің бір элементі. Калькуляциялау - бүл калькуляцияларды жасау. Жоспарлы, нақты және сметалық калькуляциялар бөліп көрсетіледі.
Калькуляция бабы - шығын шығарушыны жэне шығынның пайда болу орнын қоса ескеретін шығын түрлері. Калькуляция бабы бойынша шығынды жіктеу ресурстар қайда жэне не үшін шығын болды деген сауалдардың жауабын береді. Калькуляциялау объектісі - тұтыну қүны анықталған жүмыс пен қызмет, дайындалуы әр деңгейдегі ішінара өнімдер, жартылай әзірленген өнімдер, өнім түрлері. Калькуляциялау мен шығын есебініц тапсырыстық әдісі -теңдессіз немесе арнайы тапсырыстағы бүйым бойынша орындалатын дайындауда пайдаланылатын әдіс. Қосымша шығын - бұрын әкелінген шығынға қосуға біреудіц өндіретін шығыны. Лимит - белгілі бір кезецге ресурстарды түтынушылар белгілеуі мүмкін шығынның шекті шамаеы. Маржнналдық табыс әдісі -өнімдерді өткізуден түскен түсім мен өзгермелі шығын шамасы арасындағы айырмашылыққа негізделген теңестіру эдісінің эр түрлілігі. "Директ-костинг" жүйесінде анықталады. Маржиналдық шығын мен табыс - өнім бірлігінің есебіндегі қосымша шығын мен табыс. Материалдық қорларды басқару - жыл сайынғы қор шығңыныныц жалпы сомасын Нақты шығын есебінің әдісі -қолданыстағы норма бойынша шығын шамасы туралы деректің есебінде бейнеленбейтін нақты өндірістік шыгын туралы дерекгерді тізбектілікпен жинау. Өнімніц (жүмыс, қызмет) нақты ("тарихи") озіндік құндарын есептеуге мүмкіндік береді. Негізгі шығын - технологиялық процеепен тікелей байланысты шығын. Норма - өндіріс үйымы мен озық технология жағдайындағы шаруашылық қызмет нәтижесінің алдын ала белгіленген сандық көрінісі. Нормативтік-анықт&ма ақпараты - өндіріс процесінде өзінің сипатын үзақ уақыт озгертпейтін эр түрдегі пәндерде кэсіпорын ресурстарын сипаттайды, ал ол туралы мэлімет есептік және жоспарлы есептерде көп пайдаланылады. Өндіріс - мақсатты бағыттағы қызмет. Бүл қызметтің арқасында жекелеген компоненттер пай-далы өнімге айналады.
Өндіріс шығынын жіктеу - шығындарды есеп бағыттарымен жалпылау (қорытындылау) принциптерімен және өзіндік құнды’ оасқару мақсатымен топтастыру. Өндірістік есеп - бухгалтерлік басқару есебінің негізі. Өндіріс шығындары туралы ақпараттарды жинақтайды, өткен кезеңдегі сметамен немесе болжаулармен салыстырғандағы оның өсу се ептерін талдауды жэне үнемдеудің ықтимал резервтерін анықтаиды. ' Өндірістік өзіндік қүнға тек өндірістік шығын жатады Калькуляциялаудан басқару жэне өткізу шығындары шығарылады. Ө ндірютік шығындар - өнім, жұмыс, қызмет өндірісімен баиланысты шығын. Өндірістік өзіндік құнның есебінде ескеріледі шығыны (табысы) - өнімнің (жұмыс, қызмет) қосымша партиясын сатудың немесе дайындаудың нәтижесінде пайда болатын қосымша шығын (табыс). Паида болған шығын үшін жауапты орталыктар - бір есептік процесте шығынның пайда болу орталығы мен менеджерлердің жауапкершіліпн біріктіру мүмкіндігі бар, менеджерлер баскаратын кэсшорынның оқшауланған құрылымдық бөлімшелері. Пайда болу орталығы бойынша шығын есебі - өнім түрлеріне катыссыз пайда болу орны бойынша топтастырылатын шығын есеп ооъектісі ретінде жалпы өндірістік снпаты болатын жанама шығынға өлінетін, ал тікелей-шығынның пайда болу орнын қорытындыламай өнім ооиынша ескеретін жүйе. Реттелмеитш (бақыланбайтын) шығын - жауапты ортальщ оасшысы ықпал ете алмайтын шығын. Реттелмеитш шығын мен табыс - жауапты орталық менеджерлері олардың шамасын реттемейді. Стратегиялық жоспарлау - ұйымның алға қойған мақсатына жетуіне арналған өзіндік ерекшелігі бар стратегияны эзірлеуге апаратын кэсіпорын басшылары қабылдайтын әрекеттер мен шешімдерді іріктеу. Тапсырыс берілген материал партиясы - бір партияға тансырыс оерілетін және жеткізілетін қорлардың саны. Толық шығын нормасы - жеке атаудағы бөлшектерге қатысты операциялық норманы қорытындылаудың нэтижесінде алынатын шама. Трансферттік баға - бір жауапты орталықтың екінші бір жауапты орталыққа өз өнімін немесе қызметін берудегі бага. Трансферттік
баға белгілеу орталықсыздандырылған ұйымдық құрылымы бар уйымдарда қолданылады. Т ұрақты шығын - белгілі бір ауқымды базаның аясында ұйымның іскерлік белсенділігінің өзгерісіне қатыссыз қалатын (не реагируют) шығын. Тікелей шыгын - қандай да бір жанама эдісін пайдаланбай- ақ шығын шығарушыға тікелей салынатын шыгын. Ол тікелей материалдық шығын мен тікелей еңбекақы шығынынан түрады. Үйлесімді шығын - өзгермелі шығынның әр түрлілігі. ¥йьімның іскер белсенділігінің қарқынымен бірдей қарқынмен өседі. Үстеме шығын - кәсіпорынды басқарумен, өндірісті басқару және оған қызмет етумен бай-ланысты кешенді шығын. Цех ішілік (ішкі цех) есеп - өндірістік бөлімшелер ішінде жүмыс орындарының арасындағы бөлшек,. торап және жартылай дайындалған өнім қозғалысын ағымдагы қадағалау, рәсімдеу, есептеу жэне бақылау. Шығын — болашақта табыс экелуге қабілетті кэсіпорын активтері ретінде баланста тіркелетін қолда бар сатып алынған ресурстарға жұмсалатын қаражат. Шығын есебінің объектісі - шығынның пайда болу орны, біртекті өнімдердің түрлері немесе топтары. Шығынның пайда болу орны - бакылау жэне басқару үшін өндіріс шығынын жоспарлау, мөлшерлеу жэне есебі үйымдастырылатың үйымның қүрылымдық бөлімшелері, жүмыс орны,, участке, цех). Шығынның пайда болу орталығы - өндіріс шығынының есебін жэне нормалауды жоспарлауды үйымдастыруға мүмкіндігі бар кәсіпорынның оқшауланған қүрылымдық бөлімшелері Шығыс - кэсіпорынның табыс алуымен байланысты әкелетін шығынның бөлігі, мэні бойынша өткізілген өнімнің (жүмыс, қызмет) өзіндік қүнын сипаттайды. Ішкі есеп беру - белгілі бір уақыт аралығындағы бөлімшелердің қызмет нэтижелерін сипаттаушы өзара байланысты экономикалық көрсеткіштер жүйесі. Экономикалық нэтижелер туралы есеп берушілік бөлімшелердің шаруашылық қызметін бағалауға арналған жэне қысқа мерзімді басқарушылық шешімді қабылдау негізіне қызмет ететін есеп берушілік.
