Жасуша тіршілігін бірнеше фазалы цикл түрінде сызба-нұсқада көрсетуге болады. Жасушалық цикл – а налық жасушаның бөліну арқылы түзілген жаңа жасушаның өзіндік бөлінуге дейінгі кезеңді жасушалық цикл деп атаймыз. Жасуша тіршілігінің негізгі кезеңдері: Өсу фазасы, Бөлінуге дайындық фазасы Бөліну фазасы
G1, S, G2 - фазалар бірге интерфаза деп аталады (яғни, жасуша бөлінуінің аралық фазалары). Бұл фазадағы бірқатар жасушалар G0 фазасына өтеді, бұл жасушалар қызмет атқарып, содан кейін бөлінусіз жойылады (мысалы, эритроциттер). Жасуша тіршілігі және жасуша циклінің бір фазадан екінші фазаға өтуі циклинді ақуыздар концентрациясының өзгеруімен реттеледі.
Бөлінуге дайындалу кезінде ДНҚ репликациясы жүреді, әрбір хромосомада оның копиясы синтезделінеді. Бұл хромосомалар екіеселенгеннен кейін әрбір жұптағы хромосома хроматид деп аталады. Репликациядан кейін ДНҚ конденсирленеді, хромосомалар компакталып жинақталады, оларды мироскоппен көруге бөлады.
G1- фазасы жылдам синтезбен сипатталады: митохондрия, Гольджи комплексі, ЭПТ, ядрошық, рибосомалардың түзілуі. Сонымен қатар клеткада құрылымдық және функциональды ақуыздар түзіліп клетканың өсуі жүреді. S фазада -ДНК репликациясы немесе екіеселену процестері өтеді. Гистонды ақуыздардың синтезі жүреді. Әрбір хромосомалар екі хроматидке бөлініп өзара центромера немесе кинетохормен байланысады.
G 2 фазада биосинтез процесі жүреді және АТФ немесе макроэргтар түрінде энергия сақталады, митохондрия бөлінеді. Бөліну ұршығы түзіліп, центриольдер репликациясы жүреді. Клетканың М фазаға өтуі М қолдаушы факторлармен бақыланады. Интерфаза біткеннен кейін кариокинез немесе митоз басталады.
Митоз дегеніміз - диплоидты жасушаның бөліну процессі кезінде жаңа екі диплоидты жасуша беруін айтамыз. Митоз бес кезеңге бөлінеді. профаза. прометафаза. метафаза, анафаза, телофаза.
Профаза. Уақыты бойынша ең ұзақ. Ширатылу мен конденсация процестері жүреді, хроматидтер қалыңдап қысқарады. Центриольдер клетка полюсіне ажырайды, ядрошық кішірейеді.
Прометафаза. М ембрана қабы қ ша с ы еріп майда көпірші кке айналады, ламина, аралық филаменттерге өзгереді.
Метафаза. Бөліну ұршығының қалыптасуы аяқталады. Микротүтікшелер хроматидтердің екі жағына бекініп, оларды қозғалысқа алып келеді. Хромосомалар максимальді спирализацияланады, экватор аймағына орналасып, метафазалы пластинка түзеді. Микротүтікшелердің 3 түрі бар: 1) кинетохорлы, 2) полярлы, 3) астралді.
Анафаза. Бұл өте қысқа фаза. Хроматидтер арасындағы байланыс жоғалады және полюстерге ажырайды. Жеке хромосомаларға айналады. Хромосоманың қозғалуын микротүтікшелер ұзындығының өзгеруі қамтамасыз етеді.
Телофаза. Хромосомалар жасуша полюстерінде жетеді, деспирализацияланып, ұзарады. Бөліну ұршығы жойылып, әрбір хромосомалар айналасында көпіршіктерден ядро қабықшасы түзіледі, ламина және ядрошық қалыптасады.
Циток и нез. Жасуша денесі ядролар арасында бөлінеді. Жасуша экваторында цитоплазмалық мембрана ішке қарай ойық түзеді. Жасуша толығымен 2 жасушаға бөлінеді. Жасуша органеллалары – ЭПТ, Гольджи аппараты қайта қалпына келеді.
Мейоз - бұл жыныс жасушасының бөлінуі және диплоидты хромосома саны гаплоидтыға төмендейді. Мейоздың жалпы үлгісі : жасушада бір рет хромосоманың екі еселенуі /ДНҚ-репликация/, бөліну 2-і циклдан тұрады: 1-ші және 2-ші мейозды бөліну нәтижесінде бір диплоидты жасушадан төрт гаплоидты жасуша түзіледі. Жасушаның бөлінуфазалары: интерфаза, профаза, метафаза, анафаза, телофаза және бөлінуден кейін тағы да интерфаза.
Кроссинговер – гомологиялық хромосомалар арасында бөліктердің алмасуы, бірінші мейозды бөлінудің профазасында жүреді (профаза I), оның келесі этаптары бар: лептотена, зиготена, пахитена, диплотена, диакинез
Метафаза 1. Биваленттер экватор айма ғында метафазалы пластинканы түзіп орналасады. Бөліну ұршық жібі пайда болады. Анафаза 1. Центромерлер бөлінген жоқ. Бөліну ұршығы жіптері центромераларды полюстерге тартады, әр қайсысы екі хроматидтермен байланысқан.
Телофаза 1. Центромералармен байланысқан хроматидтер полюстерге жетеді, бөліну ұршығы жоғалады. Хромосома жинағы гаплоидты екі жасуша пайда болады. Интерфаза 2. S фазасы болмайды және ДНҚ репликациясы жүрмейді. Мейоз 2. Бөліну механизмі бойынша митозбен ұқсас.
Амитоз (немесе жасушаның т ікелей бөліну ) — жасушада бөліну ұршығы пайда болмай жасуша бөлінеді. Көп уақытқа дейін митоз және мейозбен бірге жасуша бөлінуінің негізгі түрінің бірі болып келді. Қарапайымдылардың, өсімдік және жануарлар жасушалары ядросы бөлінеді.
Жасуша амитоздан қалыпты митоздық циклге өте алмайды. Қазіргі уақытта микроскопиялық препараттардың сапалы жасалмағаны немесе патологиялық процесстердің нәтижесі болып табылады.
Амитоз кезінде ядро қабықшасы және ядрошық жойылмайды, ядрода бөлігну ұршығы түзілмейді, хромосомалар жұмыс жағдайында (деспирализденген) болады. Амитоз кезінде ядро және оның кейбір компоненттері бірдей бөлінбейді.
Эндомитоз ( эндо... және митоз ), жасуша ядросында хромосома саны екіеселенеді, ары қарай цитоплазма және ядро бөлінбейді. Эндомитоз кезінде полиплоидты жасушалар, хромосома жинағы 2 есеге жоғарылайды.
