Орындаған: Сарбаева Флора Бастауыш білім негіздері 1 курс
Ми' (' дұрыс айтылуы — мый ) — латын тілінен encephalon деп аталады.\ сүтқоректілерде мінез-құлыққа жауапты орталық нерві жүйесінің меңгеру торабы. Ми баста бассүйек қуысында орналасады. Ол мынадай бөлімдерден тұрады : сопақша ми, ми көпірі, мишық, ортаңғы ми, аралық ми және үлкен ми сыңарлары. Ми дегеніміз не?
Орталық нерв жүйесінің негізгі бөлігі – ми. Ол ми сауытында орналасқан. Ересек адамда мидың салмағы 1400-1450 грамм құрайды. Мидан 12 жұп жүйкелер тарап, миды көптеген ішкі мүшелермен, беттің, мойынның еттерімен, тілмен, көзбен байланыстырады және сезім мүшелерінен келген ақпаратты миға жеткізеді. Бұларға I - иіс, II - көру, III - көз қимылдатқыш, IV - шығыршық, V – үшкіл, VI – бұру, VII – бет, VIII – дыбыс, IX – тіл-жұтқыншақ, X – кезеген, XI – қосымша, XII – тіласты жүйкелері жатады. Ми артқы ми, ( сопақша ми мен варолий көпірі ), мишық, ортаңғы ми, аралық ми және екі ми сыңарларынан тұрады
Артқы мидың құрамына сопақша ми және Варолий көпірі к i ред i. Артқы мидың т i рш i л i ктег i маңызы өте зор. Мидан шығатын 12 жұп н ep вт ep д i ң сег i з i артқы мидан тарайды. Олар мыналар : үштармақты, көз алмасын кейін тартатын, бет, есту, жұтқыншақ, кезеген, қосымша және т i л асты н ep вте pi. Осы жүйкелердің қатысуымен тыныс алу, журек соғу, қан айналымы, тамақтану, түшк i ру, құсу, терлеу, жылау, к i рп i к қағу, жөтелу сияқты т i рш i л i кте маңызды рефлекстер орталықтары бар
Сопақша ми жұлынмен тікелей байланысқан және екі түрлі қызмет өткізгіштік және рефлекторлық қызмет атқарады. Сопақша ми мидың сұр заты жұлындағыдай б i р ғана жерге топтаспай, ақ зат аралықтарында жеке-жеке шоғырлар құрып, көптеген ядроларға, кызмет i әр түрл i орталықтарға айн a лған. Ақ зат жүйке т a лшықтарынан тұрады. Бұл талшықтар қозуды жоғары және төмен қарай өтк i зет i н жұлын жолдарының жалғасы және жұлынды мидың басқа бөл i мдер i мен, сопақша мимен байланыстырып тұрады. Сопақша ми арқылы өтетін кейб i р жұлын жолдары осы мида б i р-б i р i мен айқасып оң жақтан келген т a лшықтар сол жаққа, сол жақтан келген талшықтар оң жаққа шығады. Бас сүйектен шығатын 12 жұп ми н ep вт epi н i ң. соңғы бесеу i н i ң ( VIII, IX, Х, XI, Х II) ядролары мен б i рқатар аса маңызды рефлекстерд i ic к e асыратын орталықтар және жұлын қызмет i н реттеуде маңызды торлы құрылымның б i р бөліг i сопақша мида орналасқан. Сопақша мидың жүйке орталықтары адамның өмір i н қамтамасыз етуде үлкен мән атқарады. Сопақша мида тыныс, ас қорытуға қатысы бар ( шайнау, жұту, с i лекей шығару, қарын сөл i мен ұйқы без i сөл i н шығаратын және құсу ), қан тамырларын тарылтып, кеңейтет i н ( қозғалтатын ), жүрект i ң соғуын баяулатып, сиретет i н ( тежейт i н) және көптеген қорғаныс ( көз жасын шығару, к ip п i к қағу, жөтелу, түшк i ру, тер шығару ) рефлекс орталықтары бар.
Варолий көп i р i және сопақша мимен б i рге ортаңғы ми ми діңінің нег i з i н құрады. Оның сырт жағынд a ми қақпағы, i шк i жағында ми аяқшалары орналасқан. Op т a ңғы мидың негізгі құрлымдарына төрт төмпеш i к, қара зат ( субстанция ), қызыл ядро, III және IV жұп ми жүйкелер i н i ң түй i н i с i мен торлы құрылым болады. Ортаңғы ми арқылы жоғары қарай таламусқа, мишыққа баратын жолдар, ми қыртысынаң жолақ денеден гипоталамустан төмен қарай бағытталған ортаңғы миға, сопақша миға, жұлынға баратын жолдар өтед i. Төрт төмпеш i к пен көз алмасын қозғайтын ІІІ жұп жүйкелер түй i ндер i ортаңғы мидың сырт жағына, ал i шк i жағында қара зат, қызыл ядро және IV жұп шиыршық жүйкенің нейрондары орналасқан.
Мишық үш бөлімнен тұрады : мишықтың құрты деп аталатын ортаңғы бөлімнен және мишықтың екі жарты шарларынан. Мишықтың бетінде толып жатқан иректер болады. Сондықтан ол өте үлкен болып келеді және сұр заттан немесе қыртыстан тұрады. Қыртыста үш қабат бар беткі немесе молекулалық, аралық немесе Пуркинье жасушаларының қабаты ; терең я дәнді қабат
Ортаңғы ми мен ми сыңарларының арасында аралық ми орналасқан. Аралық ми төмпешіктен - таламус және төмпешік асты аймақтан – гипоталамустан тұрады. Төмпешіктің құрамына шығу тегі және функционалдық жағынан өзгеше бірнеше ядролар кіреді. Төмпешік ми қыртысымен екі жақты байланыста болады. Ядроларда барлық эфференттік жұйелерден үлкен жарты шарлар қыртысына баратын өткізгіш жолдардың ақырғы звеносының нейрондары орналасады. Таламус арқылы мидың барлық сезгіш жолдары ( иіс сезуден басқа ) өтеді. Бірақ, оны жай ғана өткізгіш қақпа ретінде қарастыруға болмайды. Таламуста импульстер өзгеріп, жаңа, түрлі комбинацияға түседі. Таламус төменгі түйсік пен эмоцияны жасауға қатысады.
Солақайлық - әдетте туғаннан болатын, әрекет жасауда сол қолдың оң қолдан басым болу сипаты. Анық байқалатын солақайлықпен бірге, бала кезден оң қолды пайдалануға үйретілген адамның әдеттегі жағдайларда не аффекті жағдайында сол қолды да пайдаланатын жағдайы, жасырын солақайлық та ( амбидекстрия ) болады. Солақайлық әдетте түзетуді қажет ететін нормадан ауытқушылық ретінде қабылданады. Бірақ, солақайлар да нәзік моториканы игереді ( жазу, сурет салу), психикалық және дене дамуының барлық сатыларынан қалыпты өтеді және толыққанды тұлға болып қалыптасады. Солақайлық қайта оң қолды пайдалануға үйрету қажетсіз және зиянды. Ол психикалық жарақат пен неврозға, тіл кемшіліктеріне, соның ішінде кекештенуге соқтырады
Адам мидың қандай да бір зақымдануына байланысты сол жақ болуы мүмкін, көбінесе оның сол жақ жарты шеті. Оң қолдың қызметі негізінен сол жақ жарты шармен реттеледі, сондықтан жарақат ( босану болуы мүмкін ) немесе ауру жағдайында тиісті функциялар оң жақ жарты Шарықты өзіне алуы мүмкін. Осылайша, сол қол жетекші болады, яғни тұрмыстық іс-әрекеттерді орындау кезінде, ал кейіннен, көбінесе хат жазу кезінде неғұрлым белсенді болады.
Тестостерон: теориялардың біріне сәйкес, ұрықтың туғанға дейін тестостеронның жоғары дозасын ұшырауы сол жақ баланың тууына әкелуі мүмкін. Бұл невропатолог Норман Гешвиндтың құрметіне берілген Гешвинд теориясы.
Гешвинд пайымдауынша, тестостерон дамушы мидың полушарийі пренатальды өсу жылдамдығына әсер етеді және ерлер мен әйелдерде ми құрылысының мүмкін айырмашылығына жауапты. Гешвиндтің пікірінше, құрсақішілік даму кезеңінде тестостеронның жоғары мөлшері әйелмен салыстырғанда ер ұрықтың сол жақ жарты шарының өсуін баяулатады және ер адамдарда оң жақ жарты шарының салыстырмалы түрде дамуына ықпал етеді. Егер дамитын мидың сол жақ жарты шарында нейрондардың соңғы орналастыру орындарына көшу процесі баяуласа, демек, қажетті байланыстар орнатылса, онда мұндай кідіріс өте сирек құбылыс бола отырып, еркектерде жиі кездеседі. Гешвинд атап өткендей, сол жақ - әдетте ерлер-иммундық жүйенің белгілі бір ауруларына, мысалы, ойық колиталарға бейім. Тестостерон иммундық жүйенің дамуына тежейді. Леворукость, иммунологиялық бұзылулар мен оқудағы іркілістер отбасылық таралу үрдісі болғандықтан
Гешвинд иммундық реактивтілікке жауапты кейбір гендік кешендер тестостерон деңгейін де реттейді, соның салдарынан жекелеген индивидуумдарда осы гормонның артық секрециясы немесе оған жоғары сезімталдық байқалады деген қорытындыға келеді. Теория тестостеронның жоғары деңгейінің байланысын дәлелдеу үшін және дислексия және кебу сияқты аутоиммундық бұзылулармен оң жарты шардан туындайтын салдары ретінде дамуды жалғастыруда..
Дислексия ерлерде әйелдерге қарағанда төрт есе жиі кездеседі және, мүмкін, леворукостықпен байланысты.Ультрадыбыс теориясы : ультрадыбысты қолдану арқылы зерттеу Болашақ балалардың миына әсер етуі мүмкін танымал теория. Бұл емдеу дамуды тудыруы мүмкін деп саналады. Бұл теория осы мәселе зерттелген бірнеше зерттеулерге негізделген
Олардың бірінде авторлар : "... біз ана құрсағындағы қарапайым ультрасонографияның арасында ықтимал байланыс тауып, " дамымаған " кейін Бастауыш мектепте балаларда оң қолдың басым болуы"деп мәлімдейді..
Алайда, әрі қарай сол мақалада авторлар " бұл тәуелділік кездейсоқ болуы мүмкін ", және " нәтижелер маңызды бола алмайды, себебі зерттеулер баланың басым қолының кейінгі дамуына ультрасонографияның әсері туралы қорытынды жасау үшін жеткілікті статистикалық іріктеме жоқ"деп мәлімдейді
Асимметрияның эволюциялық теориясы В. А. Геодакян : патология емес, қалыпты, тұрақты және өзгермелі орта үшін бейімделген фенотиптер, қоғамның мінез-құлықтық икемділігін реттейтін. Эмбрионда сол қолды басқаратын ежелгі биологиялық оң жақ жарты шар басым.
Ең жақсы жағдайда сол жарты шардың қарқынды дамуы ерте ме, кеш пе оң жарты Шарықты басып озуына және жартылай шар мен қол доминанттығының толық транслокациясы болуына әкеледі, яғни леворукость транс- праворукстікке өтеді ( оң қолдың сол жарты шарының басым болуы ). Экстремалды жағдайлар ( ананың экологиялық және психологиялық күйзелісі ) эмбрионның сезімтал сол жақ жартысын тежейтін гипоксия жасайды.
Сол жақ жарты шардың дамуының тежелуі сол қолдың доминанттығы дамуының лабильді фазасын төмендетеді. Бұл ретте тек жартылай ұшарлық өзгереді, бірақ қол емес, эмбрион цис-леворуким болады ( сол жарты шар мен сол қолдың басым болуы ).
Қазіргі қоғамның қалыптасуының бастапқы кезеңдерінде стандарттау мен тәртіпке үлкен мән берілді. Осы тәсіл шеңберінде ауытқу ретінде қабылданған барлық нәрсе күшейтілген муштра құралдарымен түзетілуі немесе қоғамнан оқшаулануы тиіс.
Манипуляциялар кезінде сол қолдың басым болуы нормадан ауытқу ретінде қарастырылды және көптеген елдерде бала кезінде зорлықпен қайта үйреткен ( әдетте, бұл бірінші кезекте, жазу және асхана құралдарын пайдалану кезінде оң қолды міндетті түрде пайдалануға қатысты болды ). Бірте-бірте бұл тәсілдің перспективасыздығы мен зияндылығы түсініліп, қайта оқытудан бас тарта бастады
1. Сатиева Ш. Даму психологиясы ( теориялық және практикалық курс). Оқу құралы. – Астана: Фолиант, 2012. – 232 бет. 2. Жұбаназарова Н.С. Жас ерекшелік психологиясы : Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2012. – 286 бет. 3. Ишанов П.З., Бейсенбекова Г.Б. Психологиялық-педагогикалық диагностика негіздері. Оқу құралы. – Қарағанды, ЖК « Ақ Нұр баспасы », 2012. – 206 бет. 4. Даму психологиясы : Оқулық / М.К. Бапаева. – Алматы: 2014. – 440б. 5. Сәбет Бап -Баба (Бабаев). Психология негіздері : Оқу-анықтмалық қолданба. Алматы: Нұр -пресс, 2007. – 106 бет. 6. Мұқанов Ы.Б. Жас және педагогикалық психология. Алматы, 1991. – 237 бет. 7. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы, 1999. – 160 бет. 8. Бейсенбекова Г.Б., Молдабаева Р.А., Нұрғалиева С.М., Жас ерекшелік психологиясы. Оқу құралы. – Қарағанды. ЖК « Ақ Нұр баспасы », 2012. – 186 бет. 9. Қ. Жарықбаев. Психология. Оқулық. Алматы, « Білім », 1994ж. 10. Жақыпов С.М., Бердібаева С.Қ. Психология: Адамзат ақыл-ойының қазынасы. Таймас Баспа Үйі : Алматы 2015ж. 11. Бабаев С.Б., Оңалбек Ж.К. Педагогика негіздері. Алматы " Заң әдебиеті ", 2005 жыл – 228 бет.
