Психология соҳасида илмий текшириш олиб боришнинг ўзига хослиги. Психологиянинг асосий тамойиллари Психологиянинг тадқиқот методлари
Ҳозирги замон психологияси яхлит фаннинг ўзидан эмас, балки мустақил фан бўлишга даъвогарлик қилувчи илмий фанлар мажмуасидан иборат. Бу мажмуадан психологиянинг таълим билан боғлиқ бўлган асосий ва амалий, умумий ва махсус соҳалари ўрин олган. Психология фанининг асосий соҳалари одамларнинг аниқ бир фаолият билан шуғулланишидан қатъий назар, одамларнинг ҳулқ-атвор психологиясини билиш ва тушунтириб беришда умумий аҳамиятга эга. Фаннинг бу соҳалари одам ҳулқ-атвори ва психологияси билан қизиқувчиларга бирдай зарур бўлган билимларни беришлари керак. Баъзида умумий хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда, улар «умумий психология» атамаси билан умумлаштирилади. Умумий психология соҳасидаги тадқиқотлар натижалари психология фанининг барча соҳа ва бўлимларининг ривожланиши учун асос бўлиб ҳисобланади
Ёш психология си Ижтимоий психология Психофизиология Зоопсихология УМУМИЙ ПСИХОЛОГИЯ Билиш жараёнлари ва ҳолатлар п сихология си Шахс п сихология си И ндивидуал тафовутлар п сихология си Психология фанининг асосий соҳалари
Педагоги к психология Тиббиёт психология си Ҳарбий психология П сихологи к тадқиқотларнинг махсус соҳалари Ко инот психология си Муҳандислик психология Меҳнат п сихология си Сиёсий психология Ҳуқуқий психология Психология фанининг махсус соҳалари Шу билан бирга, маълум махсус ёки назарий фаолиятнинг у ёки бу тури билан машғул одамлар ҳулқ-атвори ва психологиясини тадқиқ этувчи фаннинг махсус ёки амалий соҳалари ҳам ажратилади
P sixologiyani ng tarmoqlari Umumiy psixologiya – normal odamlar xarakterlarini o’rganishga bog’liq bo’lgan asosiy fundament vazifasini o’tovchi qonun – qoidalar, teoralar va prinsiplarni o’rganadi; Psixopatologiya – Ruhiya kasalliklarning kelib chiqish sababini, tasir darajasini o’rganuvchi va uni davolash yo’llarini izlovchi psixologiya bo’limidir. Ijtiomoiy psixologiya – kishilarning ijtimoiy guruhlarga birlashishini, guruhiy tavsifni, shaxsning ruxiy faoliyati va xulq – atvorini, ijtiomoiy psixologik qonuniyatlarni, holatlar, hodisalar, ularning qiziqishlarini, nimani yoqtirishi va yoqtirmasligini kabilarni o’rganuvchi va tushuntirib beruvchi psixologiya sohasidir Ekspirimental psixologiya – psixik jarayonlar va hodisalarni ilmiy metodlar yordamida labaratoriyalarda ularni o’rganuvchi psixologiya bo’limi. Bu ekspirimentlar asosan hayvonlarda va qushlarda, so’ngra ixtiyorga qarab odamlarda amalga oshiriladi.
Fizologik psixologiya – psixologiyaning bu bo’limi hatti harakatlarning fizologik va biologik asoslarini o’rganadi. Atrof muhit, tananing fizologik tuzilishi, miya ishi, nerv sistemalari va ularning ishlash faoliyati va shunga oxshash boshqalar bu bo’limning asosiy predmetlaridir. Para – psixologiya – qo’shimcha sezgi turlari, qayta tug’ilish asoslari, telepatiya va o’zga sayyoraliklar haqidagi muomolarga javob izlaydi Geo – psixologiya – landshaft, tuproq, havo o’zgarishlarining tabiatga aloqador tamonlarini o’rganuvchi psixologiya bo’limi. Rivojlanish psixologiyasi – psixologiyaning bu bo’limi induvid tug’ilganidan boshlab to o’guniga qadar davom etadigan jarayonlarda yuzaga keladigan o’zgarishlarni organadi. Psixologiyaning bu bo’limi o’z navbatida bolalar psixologiyasi, o’rta yoshlilar psixologiyasi va katta yoshlilar psixologiyasi kabi tarmoqlarga bo’linib ketadi. S.K.Mangal : “General Psychology” 2013y
Психикани ўрганиш қатор бошланғич бошқарув низомларига асосланган тамойилларга таянади, бу тамойиллар тадқиқ этилаётган объектни мазмунли баён этиш, тажриба маълумотларига эга бўлиш муолажаларини режалаштириш, уларни умумлаштириб, изоҳлаш, шунингдек, илмий фаразларни илгари суриб, уларни текшириш имконини беради
Илмий метод ўз тузилишига кўра, ёндошувлар ва муолажалар йиғиндисидан иборат. Илмий тадқиқотларнинг методлари ёрдамида олимлар кейинчалик илмий назариялар тузиш ва амалий тавсиялар ишлаб чиқиш учун ишончли маълумотлар оладилар. Ҳар қандай фанга ўхшаш психология ҳам ўзининг тадқиқот методларига эга. Психологик тадқиқотда қўлланиладиган методларнинг барчасини тўрт гуруҳга ажратиш мумкин:
Психологик тадқиқотда қўлланиладиган методлари маълумотларни қайта ишлаб чиқиш методлари тажриба методлари ташкилий методлар изоҳлаш методлари
Тажриба тадқиқотларини олиб боришда қуйидагиларни билиш лозим. Тажриба о бъект и Ассоциатив тажриба Тажрибадаги ўзгарувчи Тажрибавий вазият Табиий тажриба Тажриба гуруҳи Лаборатор ия тажрибаси Шакллантирувчи ( таълимий ) тажриба Тажрибадаги ўзгарувчи Дала тажрибаси Назорат гуруҳи Қайд этиш тажрибаси
Кейинги йилларда психологик ташҳислаш метод лари, тест синовлари кенг кўламда олиб борилмоқда. Психологиянинг объектив метод ларига, шунингдек, психологик ташҳислаш, аниқ шахс, одамлар гуруҳи, у ёки бу психик вазифанинг ҳолатлари, хусусиятларини баҳолаш ёки аниқлаш мақсадида қўлланиладиган тест синовлари ҳам киради. Тест деб, бир хил шаклда тузилган, қисқа, вақт бўйича чегараланган, миқдорий катталик билан ифодаланган индивидуал тафовутларни ўрнатиш учун мўлжалланган психологик ташҳислаш синовига айтилади. Тестлар ёрдамида одамларни ўзаро бир-бири билан солиштирган ҳолда ўрганиш, улар психологияси ва ҳулқ-атворига баҳо бериш мумкин. Тест синалувчининг ўзини тутишини белгиловчи қатъий қоида бўйича синалувчилар бажариши зарур бўлган вазифалар тўрламидан иборат. Тестларнинг бажарилиши жавобларнинг тўғрилиги мезони бўйича баҳоланади. Тўғри бажарилган вазифалар учун баллар белгилаб қўйилган. Тестнинг рағбат материали барча синалувчилар томонидан бир хилда қабул қилиниши керак.
Jismoniy va ruhiy hodisa deb nomlangan psychophysics o'rtasidagi munosabatlar o'rganish bilan shug'ullanadi. Shu ma'noda, muddatli psixo-jismoniy usullari urinishlar vazn his, yorqinligi, hajmi, va boshqa shunga o'xshash o'zgaruvchilar sifatida ma'lum psixologik tajribalar ilmiy o'lchovlar uchun jismoniy qurilmalar foydalanish ashyodan barcha usullarini ulanishi mumkin. va hokazo uyqu oralig'ida yoki xotira kabi boshqa murakkab psixologik hodisalar, shuningdek, psixo-jismoniy usullarini foydalanish o'rganib mumkin. S.K.Mangal : “General Psychology” 2013y 37p
eksperimental va differensial usullari odatda xatti umumiy faktlarni o'rganish uchun ishlatiladigan bo'lsa, klinik usul individual xususiyatlarini o'rganish uchun qaratilgan. klinik sozlama yoki jismoniy va ruhiy kasalliklar maslahat va davolash uchun kelgan odamlar parvarishlash va davolash tufayli atrof-muhit. Shu ma'noda, klinik usullari muammo yoki favqulodda xulq tub sabablarini tergov va taklif va tegishli shart-sharoit va imkon muolajalar ta'minlash vazifa bilan engish barcha usullarini eslatadi : S.K.Mangal : “General Psychology” 2013y 37p
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, методни самарали қўллаш унинг валидлиги (олдиндан белгилаб қўйилгани бўйича баҳолаш учун мос келиши) ва ишончлилигига (такрорий ва қайта тадқиқ этишда бир хил натижалар олиш имконини берувчи) боғлиқдир. Ишончлилик ва валидлик – булар психологик ташҳиснинг сифати ва юқори самарадорлигини аниқлаш мумкин бўлган мезонлар.
E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT !
