Орындаған:Қасқарбек М Қабылдаған:Омар Б Тобы:117-15 К ӨМЕКШІ ЕСІМДЕР Орындаған : Оңалбай М Қабылдаған: Омар Б. Тобы: 117-26
Жоспар 1. Көмекші сөздер туралы түсінік 2. Көмекші есімдердің зат шеңберінде қаралуы 3. Көмекші есімдердің топтастырылуы 4. Зат есімдер мен көмекші есімдердің синтаксистік қызметі
Тіл білімі тарихында алғашқы грамматика авторлары сөздерді топтастырғанда атауыш сөздермен қатар көмекші сөздерді де жеке топ етіп алған. Бірақ күні бүгінге дейін көмекші сөздердің түрлері бірдей дәрежеде зеттелмеген. Мәселен, ХХ ғ. 30 жылдарына дейін көмекші есімдер жеке топ ретінде алынбай, ол шылау құрамында қаралса, модаль сөздер ХХ ғ. 50 жылдарынан кейін ғана зерттеу нысанына айналды. Көмекші сөздерді жеке қарастырған орыс түркітанушыларынан 1801 жылы жарық көрген И. Гигановтығ “Грамматика” деген еңбегі болды. Одан кейін О. Сенековскийдің, И.И. Мещаниновтың, А. Старчевскийдің, П.М. Милоранскийдің т.б. Ғалымдардың еңбектерінде көмекші есемдер туралы айтылды.Бұл авторларда көмекші есімдер шылау сөздермен бірге қарастырылды. Бұл еңбектерде көмекші есімдер послелоги-имена, послелоги-частицы, союз деп үшке бөлгенмен, толық қарастырылмады.
ХХ ғ. 50 жылдарынан бастап М.Балақаев, Р.Әміров, А.Ысқақов сынды ғалымдардың еңбегінде айтыла бастады. А.Ысқақовтың шәкірті М.Оразов та көмекші есімдерді зерттеді. Оның “Көмекші сөздер” деп аталатын еңбегінің маңызы зор. М.Оразов көмекші сөздерді мағына дербестігіне қарай екі топқа бөліп, бірінші топқа бірде көмекші сөз, бірде толық мағыналы сөз қызметінде қолданылатын көмекші есімдер мен көмекші етістіктерді; екінші топқа тек көмекші сөз ретінде қолданылатын шылау көмекшілерді қосады. Содан, бұлардың алғашқысын функциональді көмекшілер, екіншісін нағыз көмекшілер деп атайды. Проф. М.Оразов көмекші сөздерді арнайы зерттеген еңбегінде функциональді көмекшілердің қатарына модаль сөз бен күшейткіш көмекшілерді де қосады, ал шылау көмекшілерді септеулік, жал,аулық, демеулік деп топтайды.
Зат есімдер өзінің лексикалық мағынасында жұмсалады, өзіне тән түрлену жұйесі бар, сөйлемде дербес мүше қызметін атқарады. Ал кейбір зат есімдер өздеріне тән байырғы қызметтерінен жартылай айырылып, көмекшілік қызметіне жұмсалады. А. Ысқақов мынадай анықтама береді : Көмекші есім – лексикалық мағыналары бірде бүтіндей сақталып, бірде солғындап, өзге сөздермен тіркесу ерекшеліктеріне қарай, синтаксистік жағынан кейде жеке дара мүше ретінде, кейде күрделі мүшенің құрамындағы дәнекер элемент есебінде қолданылып, морфологиялық жағынан зат есімдерше түрленетін жәрдемші сөздерді айтамыз.
. Көмекші есім сөздердің атауыш сөздерден айырмашылығы: көмекші есімдер бір затқа қатысы жөнінен белгіленетін кеңістікті, мекенді атайды. Сондықтан бұлардың мағынасы басқа бір атауыш сөзге телініп жұмсалғанда ғана айқын танылады. Атауыш сөз бен көмекші есім қосылып нақты мекен жөнінде бір ұғым білдіреді. Көмекші сөздердің мағынасындағы, жұмсалуындағы бқл ерекшелік осы сөздердің морфологиялық дербестігіне де әсер еткен. Көмекші сөздердің көпшілігі түбір күйінде жұмсала алмайды. Бірқатар көмекші есімдер өзінің бастапқы түбірінен адасып, тек тәуелдену формасына ғана ұшырайды. Олардың түбірін этимологияның көмегімен ажыратуға болады.
Профессор М.Оразов “Көмекші сөздер” еңбегінде көмекші сөздерді 12 топқа бөліп қарастырған.
Зат есімнің сөйлем ішіндегі сөздермен тіркесу қабілеті өте мол. Зат есім барлық сөз таптарына негіз болғандықтан олардың әрқайсысымен сөйлем ішінде әр түрлі жағдайда тіркесіп, әр аулан қарым-қатынасқа түсе алады. Осындай әр талаптылығының нәтижесінде зат есім сөйлемнің барлық мүшесі бола алады. Негізінен семантикалық жағынан заттық ұғымды бідіретіндіктен, зат есім сөйлемде негізінен бастауыш пен толықтауыш болуға бейім.
Зат есімнің өзді-өзі, бір-бірімен тіркесу жүйесі изафетті деп аталады. Бұл категорияның қалыптасқан заңы бойынша бір зат есім мен екінші зат есім 3 түрлі жолмен тіркеседі.
Зат есім барыс, жатыс, шығыс, кқмектес септіктерінде келіп жанама толықтауыш, мезгіл, мекен мағынасындағы септіктерде пысықтауыш қызметін атқарады. Ал анықтауыш сөздің алдында ешбір тұлғалық өзгеріске түспей немесе ілік септіктерінде тұрып анықтауыш қызметн, жіктік жалғауында және 3-жақ тұлғада келіп сөйлемнің баяндауышы болады.
Назарларыңызға рахмет!
