Дайындаған проф., м.ғ.к. Суманова А.М.
Стоматология (грек тілінен «stoma» – ауыз, logos - ілім) – тістер, жақ сүйек және ауыз қуысының басқа ағзалары ауруларының этиологиясын (ауру себептерін) және патогенезін (аурулар даму механизмін), осы ауруларды анықтау, емдеу әд i стер i және алдын-алу шараларын зерттейт i н i л i м; клиникалық медицинаның б i р саласы.
Стоматология медицинаның ең жас саласы болып саналады. Стоматологияның пайда болуының алдында оның екі бағыты жақ-бет хирургиясы және тіс емдеуі үлкен тарихи даму жолын өтті. .
Қазіргі уақытта стоматология әртүрлі бөлімдерімен көрсетілген: Терапиялық стоматология Хирургиялық стоматология Ортопедиялық стоматология Балалар жасындағы стоматология Ортодонтия Стоматологиялық ауруларының профилактикасы Жақ-бет хирургиясы
Терапиялық стоматология – ауыз қуысы ағзалары мен тіндері ауруларының, олар пайда болу себептерін, дамуын, диагностикасын, емін және алдын алу шараларын оқитын медициналық пән. Терапиялық стоматология басқа стоматологиялық пәндер үшін негізігі пән болып табылады.
Ескі ғасырдағы стоматология Орта ғасырдағы стоматология 17-19 ғасырдағы тіс емдеу Заманауи стоматология
Ерте заманда тұрған майя халқ ының тістерінде ойықтар кездескен, олар алтынмен, нефритпен жабылған.
Ескі және орта ғасырларда тістерді емдеу үшін қол борлар қолдануда болды. XIX ғасырда бірінші бормашина ойлап шығарылды.
Ресейде стоматология медицинаның жеке бағыт ретінде Петр І уақытында туылды. 1707 ж. Ресейде дәрігерлерді даярлайтын алғаш госпиталды мектеп ашылды. 1710 ж. арнайы емтихан тапсырып шыққан осы мектептің бітірушілеріне Петр І «тіс дәрігер» деген атақты еңгізді.
1881 ж. Петербург қаласында Ф.И.Важинский Ресейдегі бірінші тіс емдеу мектебін ашты. 1892 ж. Мәскеуде тіс емдеу мектебін И.М.Коварский ашты.
Қазақстанда тіс дәрігерлерді дайындау өткен ғасырдың 50-шы жылдарында басталды. Бұл уақытта республикада алғаш тісдәрігерлік мектептер ашылды. 30-ші-40-ші жылдарында халық арасында нома, қызыл жегі, мерез аурулары көп таралған, сол себептен осы аурулармен науқастанған адамдардың беттерінде кейіпсіздендіретін үлкен ақаулар пайда болатын. Бұндай пациенттер бет-жақсүйек хирургия бойынша медициналық көмек көрсетуді талап еткен. Қазақстанның жетекші хирургтар - академик А.Н. Сызганов, проф. В.В. Зикеев ж.б. бет-жақсүйек хирургиясының пионерлері болып табылды.
Ұлы отан соғыс жылдарында Қазақстанда бет-жақсүйек хирургиясының әрі қарай дамуы байқалады: Алматы қаласында ұйымдастырылған эвакогоспиталдің құрамында бет-жақсүйек бөлімі ашылады. Бөлімінің меңгерушісі хирург Суслова П.Т. болды. Кейін бұл кісі 1940-1958 ж.ж. Алматы медицина институтының госпиталды хирургия кафедрасының бет-жақсүйек хирургиясы бойынша доценттік курсының меңгерушісі болып қызмет істеді.
Советтік жылдарында қазақстандық жақ-бет хирургтардың - Н.Е.Потатуркина (Семей қ.), В.А. Лавров (Қараганды қ.), П.Т. Суслова (Алма-Ата қ.) белсенді ұйымдастыру жұмыстар арқасында жақ-бет аймағының аурулары бар науқастарға мамандырылған көмек көрсету үшін және жоспарлы мен шұғыл операция жасау үшін Семей, Қарағанды, Алматы қалаларында алғашқы стоматологиялық стационарлар ашылды.
Қазақстанның стоматология тарихының елеулі кезеңі ол – 1959 жылы Алматы мемлекеттік медицина институтында (қазіргі кезде С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ Ұлттық медицина университеті) стоматология факультетінің ашылуы. Факультетке алғаш рет 100 студент қабылданды. Кейін институтта арнайы стоматологиялық пәндер оқытатын кафедралар ұйымдастырылып ашылды – терапиялық стоматология кафедрасы, хирургиялық стоматология кафедрасы, ортопедиялық стоматология кафедрасы.
Терапиялық стоматология кафедрасының тұнғыш меңгерушісі – доцент Фефелов А.И. болды (1962-1968 ж.ж.).
1968-1984 ж.ж. – кафедраны проф. Корытный Д.Л. меңгерді. Профессор Д.Л.Корытныйдың жетекшілік етуімен кафедрада ғылыми жұмыстар жоғары деңгейде жүргізілді.
Проф. Д.Л.Корытный жетекшілік етуімен төмен қарқынды лазерді стоматология саласында қолдану бағытында тиімді ғылыми зерттеулер жүргізілді. Көптеген ізденістердің нәтижесінде төмен қарқынды лазер сәулесінің биологиялық әсер ету механизмі анықталды және негізгі стоматологиялық ауруларды лазермен емдеу әдісі қалыптасты.
Кафедраға 1984-2003 жылдары аралығында профессор Л.Я.Зазулевская жетекшілік етті. Зазулевская Лидия Яковлевна – медицина ғылымының докторы, профессор, Ресей федерациясы лазер ғылыми академиясының және Қазақстан Республикасы профилактикалық медицина академиясының академигі.
Кафедраның 1985 жылдан басталған ғылыми зерттеу жұмысының бағыты – лазерлік медицина аппараттарын жасау және олардың емдік қасиеттерінің механизмін зерттеу. Профессор Л.Я.Зазулевскаяның жетекшілігімен осы уақытқа дейін зерттелген материалдар бойынша 4 докторлық, 40 тан астам кандидаттық диссертациялар қорғалды және зерттеу жұмыстарынан алынған нәтижелер 27 куәлікке ие болды. 2004-2020 ж.ж. кафедра меңгерушісі қызметін м.ғ.д., проф. С.С. Жолдыбаев атқарды.
Республикамыздың екінші стоматологиялық факультеті 1978 ж. Қарағанды мемлекеттік медицина институтында ашылды. Кейін стоматологиялық факультеттер Семей (1992), Шымкент (1998), Ақтобе (1999), Астана (2002) қалалырындағы медициналық институтарында ұйымдастырылып, ашылды.
Терапиялық стоматология Хирургиялық стоматология Ортопедиялық стоматология Балалар жасындағы стоматология Басқа медициналық пәндер гематология ЛОР дерматовенерология фтизиатрия гастроэнтерология кардиология терапия
«Терапиялық стоматология негіздері» пәннің мақсаты – студенттерді тісжегіні (кариес зубов) және оның асқынуларын емдеуге, клиникада жұмыс істеу жүргізуге даярлау.
Пәннің міндеттері: Стоматологиялық клиникасының терапиялық кабинеттің ұйымдастыруын және жұмысын, сонымен қатар құрал-жабдықтар мен аспаптарды, олар құрылысын және тағайындалуын оқып білу;
Стоматологиядағы эргономика қағидаларымен танысу;
Тістер гистологиясы мен анатомиясын оқып білу;
Тісжегі қуыстарының егеп-тазалау қағидаларын игеру;
Әртүрлі пломбалық материалдардың физикалық-химиялық қасиеттерін, олар дайындау және қолдану әдістерін, әртүрлі классты тісжегі қуыстарын пломбалау ерекшеліктерін оқып білу;
Қауіпсіздік техникасының ережелерімен танысу.
Стоматологиялық терапиялық кабинетті ұйымдастыру 1.Стоматологиялық бөлменің ауданы дәрігер жалғыз өзі жұмыс істегенде 1 негізгі стоматологиялық кресло үшін кем дегенде 14 м2 болуы керек. Қосымша жайлы орындық қойылатын болса, тағы да 7 м2-қа тең жұмыс орны қарастырылады. Ал егер қосымша жайлы орындық әмбебап стоматологиялық қондырғысымен қойылатын болса онда тағы да 10 м2 жұмыс орны қарастырылады.
2. Бөлменің биіктігі 3 м-дең кем болмау керек (яғни әр адамға 12 текше метр ауа көлемін қамтамасыз ету үшін). 3. Бөлменің тереңдігі- 6 м-дең аспау керек (жұмыс орнындарына жеткілікті табиғи жарықтандыруды қамтамасыз ету үшін).
4. Бөлменің қабырғалары тегіс болу керек ( жарықтар болмау керек ) және ылғалды тазалауға оңай келетін ақшыл түстес бояумен немесе материалмен жабылу қажет. 5. Бөлеменің төбесі ақ түсті бояумен боялу қажет. 6. Бөлменің едені линолеуммен немесе плиткамен жабылу керек ( жарықтар болмау керек ) және ылғалды тазалауға оңай болу қажет. 7. Терезе мен есіктерді майлы бояумен немесе эмальмен ақ түске бояйды.
8. Стоматологиялық бөлмеде табиғи жарық болу керек. Бөлме терезелері күн сәулесі тікелей түспес үшін және күн жарығының ауысуы дәрігер көзін талдырмау үшін солтүстік жаққа бағытталу керек. 9. Терезелер ауданының еден ауданына қатынасы 1:4-1:5 болу керек. 10. Жасанды жарықтандыру жүйесі екеу болу қажет: жалпы (төбедегі шамдар) және жергілікті (бормашинаның шамы).
11. Жылу орталықтан болу керек, батареялар температурасы 80 град аспау керек және оларды қоршаусыз терезе астына орналастырылады. Беті тегіс, бояулы, ылғалды тазалауға оңай келетін болу керек. 12. Кондиционерлеу жүйесі бөлме температурасын 22 град-тан жоғары аспауды қамтамасыз ету керек. 13. Вентиляция – бөлме еріксіз ағынды-сорғылы желдетумен және табиғи желдетумен (ашылатын терезелер) қамтамасыз етілу қажет. 14. Екі жайлы орындық қатар тұрғанда аралығы 1,5 м болғаны жөн.
Стоматологиялық кабинеттің жабдықталуы Негізгі жабдықтар – стоматологиялық қондырғы, стоматологиялық жайлы орындығы (кресло), дәрігер орындығы, ассистенттің орындығы, дәрігердің стоматологиялық үстелі.
Қосымша жабдықтар – белгілі диагностикалық немесе емдік манипуляция жасауға арналған жабдықтар. Мысалы, электроодонтодиагностика үшін аппарат, апекс-локатор, фотополимеризациялауға арналған шам және т.б.
Залалсыздандыруға арналған жабдықтар – кабинет ауасын залалсыздандыруға арналған кварц шамы, залалсыздандырылған аспаптарды сақтау үшін бактерицидтік камерасы.
Сонымен қатар, залалсыздандыруға арналған жабдықтар - стоматологиялық аспаптарды залалсыздандыру үшін құрғақ ыстық ауалы шкаф және автоклав арнайы заласыздандыратын бөлмеде немесе бөлімшесінде орнатылады.
Медбике жұмысына арналған жабдықтар – құжаттар толтыруға арналған үстел, орындық, құжаттар сақтауға арналған шкаф, компьютер. Қол жууға арналған жабдықтар - қол жууға арналған раковина (шұңғылша). Сонымен қатар, заласыздандыратын бөлмеде немесе бөлімшесінде залалсыздандыру алды өндеуге (предстерилизационная обработка) арналған жабдықтар орнатылады - аспаптар жууға арналған раковина, дезинфекциялаушы және жуығыш ерітінділерімен ыдыстар.
Медициналық жиһаз – дәрі-дәрмектер, аспаптар, пломбалық материалдарды сақтауға арналған шкаф, улы заттарды сақтауға (А) және әсері күшті заттарды сақтауға (Б) арналған шкафтар, жедел жәрдем көрсетуге арналған дәрілер - аптечка (қобдиша), кушетка, пациенттерге арналған орындықтар.
Кабинеттегі барлық жабдықтарды дәрігер мен ассистент жұмыс жасаған кезде артық қимылдарды жасамау үшін және медбике дәрігер нұсқауын тез арада орындау үшін ыңғайлы орналастырады. Сонымен қатар, жабдықтарды және жиһазды кабинеттің «таза» және «кір» зоналарына қарай орналастырады. Мысалы, пациенттер креслоға барып отырғанда бактерицидтік камерасы қасынан өтпеу қажет.
Стоматологиялық қондырғысының құрылысы Стоматологиялық қондырғы пациентті қарап тексеру үшін, диагностика жасау үшін, тісжегіні және оның асқынуларын, пародонт тіндерін емдеу барысында (егеу, пломбалау, тіс шөгінділерін алу), сонымен қатар тістер жұлу, тіс протездерін жасау барысында белгілі манипуляцияларды жасау үшін қолданылады.
Стоматологиялық қондырғысының негізгі блоктары: Аспаптар блогы – ауыз қуысында манипуляция жасау үшін аспаптар (микромоторлар, микромоторлы ұштықтар, турбиналық ұштықтар), скейлер (тіс шөгінділерін, тастарын алуға арналған аспап) және т.б.
Ұштық (наконечник) – тістің қатты тіндерді егеу үшін қолданылатын құрал. Ұштықтар роторлы аспаптардың (бор, диск, финир және т.б.) айналуын қамтамасыз етеді. Ұштықтардың негізгі түрлері: микромоторлық және турбиналық. Микромоторлық ұштықтар роторлы аспаптарына 10000-30000 айн/мин, ал турбиналық – 300000-500000 айн/мин. жылдамдығын қамтамасыз етеді. Микромоторлық ұштықтар (тік және бұрыштық) Турбиналық ұштық
Басқару блогы – педальдан және басқару панельден тұрады, қондырғының барлық жүйелерін басқарып отыруға мүмкіндік береді (креслоның орналастыруы – жоғары, төмен, артқа, алға қарай; аспаптар айналу жылдамдығы және т.б.) педаль панель
Гидроблок – түкіргіштен, раковинаның стаканнан, сілекейсорғыштан және шаңсорғыштан, су-ауа пистолеттен тұрады.
Жарықтандыру блогы – жұмыс алаңына жарық түсіру үшін галогенді шамынан және шамды жоғары көтеру немесе төмен түсіру, айналдыру үшін ұстап тұратын кронштейннен тұрады.
Стоматологиялық кресло – пациент отыруға арналған кресло. Дәрігерге ыңғайлы жұмыс жасау үшін креслоны тік жазықтықта жылжытуға болады (жоғары көтеру, төмен түсіру). Кресло арқасы да жоғары көтеріледі және төмен түсіріледі. Бас тірегіш пациенттің басын тік және көлденен жазықтықта орнатуға мүмкіндік береді.
Компрессор – сығылған ауаны турбиналық ұштыққа және су-ауа пистолетіне беріп тұру үшін.
Дәрігер-стоматологтың үстелі – жұмыс жасау кезінде аспаптарды, дәрі-дәрмектерді, аппараттарды қою үшін арналған.
Дәрігер-стоматологтың орындығы – жұмсақ отырғыштан, жартыай тәрізді арқасынан, доғалақтардан тұрады. Ассистенттің орындығы дәрігердің орындығынан 15-20 см жоғары болу керек (дәрігер жұмыс алаңын жақсы көру үшін ассистент кішкене жоғарырақ отыру керек)
Стоматологиялық аспаптардың негізгі топтары: Ауыз қуысын тексеруге арналған аспаптар Тіс шөгінділерін алуға аспаптар Тісжегі қуысын егеп-тазалауға арналған аспаптар Пломбалық материалдарды дайындауға арналған аспаптар Пломбалауға (пломба салуға) арналған асапаптар Пломбалар өндеуге арналған аспаптар Пломбалауға арналған қосымша құралдар
Ауыз қуысын тексеруге арналған аспаптар Стоматологиялық айна Стоматологиялық зонд Стоматологиялық пинцет Стоматологиялық айна – дөңгелек, диаметрі 2 см айна беткейінен және сабына бұрап кигізілетін стерженнен тұрады.
Стоматологиялық айналардың екі түрі болады: ойыс айна – қарап тексерілетін объектті үлкейтіп көрсетеді және жалпақ - объекттің шынайы көлемін көрсетеді. Айнаның көмегімен жұмыс орнына қосымша жарық түсіреді, тікелей көзге көрінбейтін ауыздың сілемейлі қабығының аймақтарын немесе тістерді қарап тексереді, ерінді, ұртты, тілді ұстап тұрады және өткір аспаптармен жұмыс істеу барысында оларды травмадан қорғайды.
Стоматологиялық зонд – жұмысшы бөлігі өткір ұшымен аяқталады. Зондтың көмегімен тістер фиссураларын, олар тереңдігін тексереді, тісжегі қуыстарын анықтайды, тіс тіндерінің ауырсынуын және жұмсарғандығын, тісжегі қуысының тіс қуысымен байланысының бар жоқтығын анықтайды.
Стоматологиялық пинцет – иілген конустәрізді екі бранштан тұрады. Пинцетті тіс қозғалғыштығының дәрежесін анықтау үшін, ауыз қуысына мақта тампондарын ұстап апару үшін (тампондар көмегімен тістерді сілекейден ажыратады, тісжегі қуысын медикаментозды өндейді). Пинцеттің көмегімен ұсақ аспаптарды ұстап тасымалдауға болады.
Экскаватор (аршығыш) – сабынан және оның екі ұшындағы өткір кішкене қасық тәрізді жұмысшы бөлігінен тұрады. Экскаватордың көмегімен тіс шөгінділерін (тастарын), тісжегі қуысы ішінен тамақ қалдықтарын, жұмсарған дентинді, уақытша пломбаларды алып тастайды.
Стоматологиялық имектер – пішіні мен өлшемдері әртүрлі аспаптар, комплектісімен шығарылады. Жұмысшы бөлігінің пішіні тік немесе иілген күректәрізді немесе орақтәрізді және т.б. болады.
Тісжегі қуысын егеп-тазалауға арналған аспаптар (борлар) Борлар: 1.Тік ұштыққа арналған 2.Бұрышты ұштыққа арналған Тік ұштық Бұрышты ұштық
Жұмыс басының пішініне қарай борлар түрлері: Шартәрізді Фиссурлы (цилиндрлі) Конустәрізді Керіконустәрізді Доғалақтәрізді және т.б.
Материалына байланысты борлар түрлері: Алмазды борлар Карбид вольфрамнан жасалған борлар (твердосплавные боры – қатты қорытпалы борлар) Болаттан жасалған Алмазды борлар Карбид вольфрамнан жасалған борлар
Алмазды борлар – жұмысшы бөлігі – болаттан жасалған басы алмазды түйіршіктерімен жабылған. Алмазды борлардың абразивты қасиеттері бар, сондықтан оларды тістің өте қатты тіндерін өндеу үшін ұсынылады, мыс., тіс кіреукесін. Алмазды борлармен жұмсақ тіндерді егеп-тазалаған кезде, олар абразивты қасиетін жоғалтады (бітеліп қалады). Алмазды түйіршіктерінің өлшеміне қарай борларды түрлі-түсті кодпен белгілейді (аспап сағасындағы түрлі-түсті жолақтар). Аспап сағасында жасыл, көк немесе қызыл жолағы бар борларды тісжегі қуысын егеу үшін, ақ немесе сары жолағы бар – пломба бетін өндеу үшін, қара жолағы бар – тіс кіреукесін трепанациялау (сау эмальді егеу) үшін ұсынылады.
Пломбалық материалдарды дайындауға арналған құралдар Плато (әйнек) Шпатель (металлды) Шпатель (пластмассалы) Плато – ұнтақталған әйнектен жасайды. Оның бір беті тегіс, екіншісі бұдыр. Плато бетінде пломбалық материалдарды аралыстырады. Кейбір пломбалық материалдардың комплектісінде араластыру үшін арнайы қағаздан жасалған блокноты болады.
Шпатель – сабы және оның екі жағында тік созылған күрекшелері бар аспап. Шпательдің көмегімен дәрі-дәрмектерді және пломбалық материалдарды дайындап, араластырады. Пластмассалы шпательді металлмен реакцияға түсетін пломбалық материалдарды араластыру үшін қолданылады, себебі металлдың түйіршіктері цементтің қамырымен араласып, пломба түсін өзгертіп жіберу мүмкін.
Пломбалауға (пломба салуға) арналған асапаптар 1. Тегістегіш (гладилка) 2. Штопфер Тегістегіш – жұмысшы бөлігі иілген немесе тік қысқа күрекшелерімен көрсетілген. Тегістегіштің көмегімен егеп-тазаланған тісжегі қуыстарына пломбалық материалды апарады және пломбаға белгілі бір пішін береді.
Штопфер – аспаптың жұмысшы бөлігі дөңгелек, алмұрттәрізді немесе цилиндртәрізді басымен көрсетілген. Аспап пломбалық материалды тісжегі қуысының ішінде нығыздау үшін қолданылады.
Пломбалар өндеуге арналған аспаптар Борлар (сары, ақ жолағы бар) Финирлер Силиконды бастар (головки) Полирлер Полирлеуге арналған дискілер Штрипстер
Борлар (сары, ақ жолағы бар) және финирлер пломбаларды алдын ала өндеу үшін қолданылады. Финирлер стерженнен және жұмысшы бөлігінде өте ұсақ кертіктері (насечки немесе кесу қырлары) бар басынан тұрады. Борлар Финирлер
Полирлер, силиконды бастар, полирлеуге арналған дискілер пломбаларды ақырғы өндеу үшін (жылтырату) қолданылады. Силиконды бастар силиконды резинадан, абразивтен және пигменттерден тұрады. Абразиві – ультраұсақ алмазды түйіршіктері.
Полирлеуге арналған дискілер – бір немесе екі жағынан абразиві бар лавсаннан немесе полиэтиленнен жасалған дөңгелек жалпақ аспаптар. Дисктертің абразивтілігі әртүрлі болады (түрлі-түспен белгіленеді) және ол абразивті түйіршіктерінің өлшеміне байланысты. Дискті дискұстағышқа кигізіп, микромоторлы ұштыққа бекітеді.
Штрипстер – тегіс және бұдыр беттері бар целлулоидты немесе қағаздан жасалған жолақтар. Бұдыр беттері абразивпен жабылған. Штрипстер тістердің контактты беткейлеріне қойылған пломба беттерін өндеу үшін қолданылады.
Пломбалауға арналған қосымша құралдар Осы топқа тістердің жанасу беткейлерін қалпына келтіруге арналған құралдар жатады: Матрицалар (мөлдір және металлды) 2. Матрицаұстағыш Сыналар (клинья – ағаштан жасалған және мөлдір болады) Целлулоидты қалпақтар
Матрицалар Мөлдір матрицалар (сәуле әсерінен пломбаларды қойған кезде қолданылады, себебі металлды матрицалар жарықты өткізбегендіктен пломба дұрыс қатпайды) Матрица Матрицаұстағышпен матрица
Сыналар және матрицаұстағыш матрицаның тіске тығыз жабысуын қамтамасыз етеді. Мөлдір сыналарды әдетте сәуле әсерінен қатаятын пломбаларды қойған кезде қолданылады. Сонымен қатар, пломба қояр кезде тіс арасына енгізілген сыналар тіс аралығын кішкене кеңейтіп жібереді. Пломба қойғаннан кейін матрица мен сынаны алып болған соң көршілес тістер орнына келеді да, олар жанасу беткейлері бір біріне түйісіп, тістер арасы жабылады.
Ағаштан жасалған сыналар Мөлдір сына
Назарларыңызға рахмет!
