Сисекенова Айдана Жаксылыкова Кализа Сагынтаева Айда
Ұлпа - ес i мд i ктерд i ң шыққан тегі, құрылымы және организмдег i атқаратын қызмет i б i р-б i р i мен байланысты жасушалар жүйесі. Ұлпаны атқаратын қызметіне, шыққан тег i не, морфологиясына, т.б. қасиеттерінебайланысты бірнеше топқа бөледі. Егер Ұлпа біркелк i жасушалардан құралғанболса, оны жай (колленхима), ал б i рнеше жасушалардан турса - курделі (эпидерма) деп жіктейд i. Нег i зг i Ұлпалар атқаратын қызметіне байланыстыассимиляция, с i ң i рг i ш, корлык заттар жинаушы, ауа устағыш болып ажыратылады.
Жоғары сатыдағы ес i мд i ктер Ұлпалары 5 турге бел i нед i : > меристемалықкорганыш >механикалық Отк i зг i ш Паренхималык ес i мд i ктерд i ң б i р ерекшел i г i - олардын туракты есу касиет i н бел i нуге қабілеттімеристемалық Ұлпаның болуына байланысты.
Қорғаныш (жамылғы ) Ұлпалары өсімдіктің ішкіҰлпаларын сыртқы ортаның қолайсыз әсеріненқорғайды. Эпидермис және тамырдың эпиблемаҰлпасын бастапкы жамылғы, ал көп жағдайда оныңбет жағында түрліше қызмет атқаратын түкшелер, балауыз тәріздес кутин қабаттарын кутикула депатайды. Жапырак эпидермисі қорғаныш, газ алмасу,транспирация, ал кутикула Ұлпағамикроорганизмдерд i ң, т.б. зиянкестерд i ң енуінекосымша кедерг i л i к қызметін атқарады.
Механикалық Ұлпалар тіректік қызмет атқарып, жел,жанбырға төтеп беріп, органдардағы жасушалар менұлпаларды, орган бел i ктер i н б i р i кт i ред i. Жасушақабығының қалындап катаюы, суректенуімеханикалық Ұлпанын анатомиялық ерекшел i г i н i ң б i р i болып саналады Механикалық Ұлпалардың 3 түрі бар: колленхима Склеренхима склерейдтер
Өтк i зг i ш Ұлпалар ес i мд i к денесінде суды, минералдық, органик.заттарды тасымалдау және органдарды б i ртутас жүйеге б i р i кт i рукызметін атқарып, ес i мд i ктерде тут i кт i талшықты шоқтарғажинақталады. Сондай-ақ жасушалар жиынтығынан ( ш i рнел i ктер, бездіталшыктар ) немесе дара жасушадан ( идиобластар ) туратын секретт i кҰлпалар болады. Ұлпаның сапалық өзгешеліктері жасушадағыгендердің ерекше ырыктылыгына негізделген. Ұлпа курамындағы кезкелген жасуша оның геномында тутас организмн i ң дамуы жөн i ндег i акпарат болатындықтан, бут i н органның немесе организмн i кбастамасы бола алады. Б i рак бул касиетт i н жүзеге асуыфитогормондардын, метаболиттерд i ң және олардың физикалыкхимикалық жағдайларының өзара үйлес i мд i г i не тығыз байланысты. Ұлпанын даму жолдарын зерттеуде жасушаларды in vitro жағдайында ecipy аркылы жүргізу ядродағы генетик. бағдарламаны толык жузегеасыруға мүмкіндік береді. Ұлпаның пайда болып, дамуын гистогенез,ал бул процестерді тереңдетіп зерттейт i н i л i мд i - гистология депатайды. Өсімдіктер Ұлпасын, олардың атқаратын қызметі менкұрылысын ес i мд i ктер анатомиясы зерттейді.
Жабын ұлпасы• Эпиблема - тамырдын бой конусының дермотеген кабатынан пайда болатынкабылдаушы кызмет i басымырақ алғашқы жабындыкулпа. Олар б i р жылдықшептесін ес i мд i ктерд i ң тамыры мен кеп жылдық сурект i ес i мд i ктерд i ң жастамырларларының сыртын жауып турады. Булардын устьица аппараттарыкутикуласы, балауыздары болмайды, тек эпифиттерд i к ауа тамырларында устьица кездеседі.
Тамыр түг i н i ң қызметі - ес i мд i кт i ң ес i п турган ортасынан су және суда ерігенминералдык туздарды сорып ес i мд i кт i н баска мушелер i не жылжытуСонгы жабындыкулпа, Алгашкы жабындык улпа ес i мд i ктерде мәнгі сақталмайды,жасының арту байланысты тулеп тус i п оның орнына соны жабындык улпаларкалыптасады.жуандап өсу i н i ңПеридерма (пробка). Эпидермист i к жасушалары сабактыннәтижесінде озгер i ске ушырап еледі. Осы кезде соны жабын ұлпасы перидермапайда болады. Оның пайда болуы сонгы меристема тоздык камбийд i ң ( феллогенн i ң ) жумысына байланысты. Перидерма жасушалары тығыз орналасқан. сондыктан шамадан тыс жылуды газды микроорганизмдерд i шке ж i бермейд i. судың булануын азайтады.Перидерма феллоген деп аталатын сонгы жабындық ұлпаның жет i лу i нен пайдаболады. ес i мд i ктерд i ң түр i не байланысты феллоген әр түрл i жолмен жет i лед i. Біреулерінде эпидермадан темен жаткан паренхималы жасушалардан, кейдеэпидермис жасушаларынан, т i птен флоемадан жет i лет i ндер i де кездесед
НЕГІЗГІ ҰЛПА
Негізгі ұлпа Өс i мд i кт i ң әртүрлі органдарының нег i зг i бел i г i н құрайтын улпаларды нег i зг i улпалар деп атайды.Сонымен бірге оларды орындаушы паренхима, нег i зг i паренхима, немесе жай паренхима деп театайды. Нег i зг i улпалар клетка кабықшалары жука болып келет i н т i р i паренхималык клеткалардантурады. Бул клеткалардын клетка аралык куыстары болады. Паренхималық клеткалар әртүрлі қызметаткарады. Оларда фотосинтез процесі жүред i, артық қор заттары жиналады, әртүрлі заттарды бойынас i н i ред i және басқада қызметтер атқарады. Нег i зг i ұлпалардың мынандай түрлері болады.Ассимиляциялык, немесе хлорофилл тузет i н, паренхима (хлоренхима).
Ассимиляциялык паренхималардын клеткаларында хлоропластар болады. Олар фотосинтез процес i н i ске асырады.Кор жинаушы улпалар. Нег i з i нен сабақтың өзег i нде, тамырдың тоздық бөлігінде, сонымен біргекөбею органдарында дәндерінде, жемістерінде, баданаларында, жерасты түйнектерінде жәнебаскаларда жиналады корлык улпаларга гелді аймақтарда осет i н ос i мд i ктерд i ң бойына сужинайтын улпаларында жатқызуға болады ( кактустардын, алоэнің және т.б.) Сорушы улпалар. Бул үлпаларга тамырдың тамыр туктер бар аймағындағы ( зонасындағыклеткалардын (эпиблема) тобы жатадыАуалык улпа (аэренхима). Булулл a acipece e с i мд i кт i н су асты органдарындаудан тынысалууш i н кажетт i тамырларында жаксы жетілген (41-сурет). Олардың клетка аралык куыстары аса улкенболып келед i және өзара байланысып, ауаны тазартып туратын б i р жуйе түзеді.
