Тақырыбы: Қазақстанда этностардың қоныстану тарихы
Қазақстан халқының көп ұлттық құрамының қалыптасуы Х V Іғ басталды. Бұл кезде Ресей өкіметінің қудалауынан қашқан орыстар, украиндықтар, татарлар және басқа ұлттардың өкілдері қазақ еріктілері деп аталатынға бірікті. 1890 жылдары Ресей мен Украинадан келген шаруалардың отарлауы күшейе түсті. Ресейдің әскери және миграциялық экспансиясының барысында салынған бекіністердің негізінде негізін орыстар, украиндықтар және татарлар мекендеген алғашқы отарлық қалалар пайда болды.
1881-1883ж.ж Қытайдың солтүстік-батысынан 50 мыңдай дүнгендер мен ұйғырлар көшіп келді. 1864 жылы Шымкент пен Ташкенттің құлауынан кейін бұл жерге Ресей империясының орталақ губерниясынан орыс және украин жерсіз қалған шаруаларын көшіре бастады. Қоныстанушылардың басым көпшілігі суармалы егіншілікпен таныс емес еді, сондықтан облыстың оңтүстік-шығысындағы барлық өзен алқаптарын мекендеді.
Қазақстанды шаруалардың отарлауы ХІХғ басында Стольпиндік аграрлық реформаға байланысты ерекше күшейді. Небәрі 46 жылдың ішінде (1871-1917 ж.ж) өлкеге 1,6 млн. а дам келіп тұрақтап қалды, олардың негізгі көпшілігі 1907-1916 жылдарға келеді. Осының салдарынан ХІХ ғасырдың аяғында және ХХ ғасырдың басында өлкеде 60-тай ұлттың өкілдері тұрды, олардың ішінде түрік тілдес халықтардан (өзбек, ұйғыр, қырғыз, қарақалпақ, татар, башқұрт т.б) басқа неміс, поляк, мордва, дүнген, тәжік, еврей және т.б бар еді.
Орыстар Қазақстанға алғашқы болып келгендер әскери шенді орыстар болды. Олар шекара шебіндегі әскери бекіністер мен станцияларда тұрды. Кейін Қазақстанды отарлау әрекеті күшейген кезде қазақ әлеуметтік тобына қоныс аударып келген шаруалар мен мещандар, солдаттар да қабылдана бастады.
Қазақстанға қоныс аударылған орыс шаруалары шекарадағы әскерлерді, сондай-ақ Колыванов-Воскресенск зауыттарында, тау-кен өндірістерінде істетін жұмысшыларды азық-түлікпен жабдықтау міндетін шешуге тиіс еді. Шаруаларды қазақ өлкесіне кеңінен тарту үшін патша үкіметі еркін отарлау әдісін де, күш қолдана отырып, еріксіз жер аудару тәсілін де қолданды. Кейде орыс шаруаларының қатары орталықтан айыпты болып қашқан қашқындардың есбінен де толықтырылып отырылды. 1897 жылы Алтайда 90 мыңға жуық орыс шаруалары болды.
Қазақстанда орыс халқының саны ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезінде қызу қарқынмен өсті. Бұл кезеңде Ресейдің еуропалық бөлігіндегі шаруалар Қазақстанға жаппай көшіріле басқара болатын. 1897 жылы Қазақстанның алты облысындағы орыстардың саны 544 мың адамға жетті. Олар Қазақ өлкесіндегі бүкіл халақтың 12,8 пайызы болды. Орыс халқының негізгі бөлігін қоныс аударып келген шаруалар(40 % ), содан кейін қазақтар(33 % ), мещандар(19 % ), дворяндар(5 % ) және басқалары құрады. Қазақтар мен орыс тұрғындары арасында өзара шаруашылық-мәдени алмасулар орын алды. Орыс қызы Мария Рекинаның есімі бүкіл қазақ даласына белгілі болды. «Дударай» әнін орыс қызы өзі ғашық болған қазақ жігітіне арнады.
Украиндар Украиндықтардың алғашқы тобы Қазақстан аумағында Х V ІІІғ ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Олар негізінен ұлт-азаттық қозғалыстарына қатысқандар еді. Украиндықтардың елеулі бөлігі қазақтың кең-байтақ даласына ХІХ-ХХ ғасырлар шебінде, Ресейдің еуропалық бөлігінен шаруалардың жаппай қоныс аударуы кезінде келді. Қоныс аударушы украиндықтар негізінен Полтова, Хорьков, Таврия, Херсон, Екатеринслав және Киев облыстарының шаруалары еді.
Украиндықтардың басты шаруашылық кәсібі егіншілік болды. Қазақ даласындағы белгілі украиндық диқандардың бірі Ақмола облысының Атбасар ауданы Қима болысына қарасты Зопорожское селосының шаруасы Василий Марченко еді. 1913 жылы Романовтар әулеті билігінің 300 жылдығын атап өту құрметіне ең үлгілі шаруашылық үшін белгіленген арнайы сыйлықтардың бірін осы В.Марченко жеңіп алған болатын. Ол егістік топырағының құнарлылығын арттыру мақсатымен тұқым себудің он танапты әдісін енгізді.
Патша үкіметінің шаруалардың қоныс аударуына қаншалықты отарландырушы сипат беруге тырысқанына қарамастан, украиндықтар мен жергілікті қазақтардың арасында достық, тіпті туыстық қарым-қатынастар қалыптаса түсті. Мәселен, 1905 жылы Киевте болған шеруге қатысқаны үшін Ақмола облысының Амола уезіне жер аударылған Афансий Латутаны Жоламан деген қазақ өкіл бала етіп асырап алып, оған Жақып Жоламанов деген есім берген. Жақып қазақ тілін меңгеріп алып және өз бітінше ізденіп, исламның негізін де үйреніп, мұсылман дінін қабылдаған. 1916 жылы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісі кезінде ол Қорғалжындағы көтерілісшілердің танымал басшыларының бірі болды.
Татарлар Қазақстанда татарлардың келуі патша үкіметінің қазақ өлкесін отарлауға кіріскен кезінен басталды. Х V ІІІ-ХІХ ғасырларда патша үкіметі қазақ даласына ислам дінін тарату саясатын жүргізді. Бұл ретте қазақтардың арасына молдалар татарлардың дін қызметкерлері қатарынан ғана жіберілді. Мұның өзі қазақтарды Орта Азиядағы діни орталықтардың ықпалынан оқшауландыру мақсатымен жасалды.
Қазақ хандары мен сұлтандарының басым көпшілігі өздерінің жеке хатшылары етіп Орынборға таяу жердегі Сейітов слободасынан шыққан сауатты татарларды ұстады. Татар көпестер ресей мен қазақ даласы арасындағы сауда-саттықтың дамуына байланысты өздерінің белсенділігін күшейте түсті.Қазақтардың тілін, әдет-ғұрып және салт-санасын жақсы білетіндіктен де татарлар сауда-саттық саласында делдалдық рөл атқарды
Татар көпестерінің қазақ даласындағы ықпалы мен беделі бірте-бірте күшейе түсті. Татарлардың ауқымды бір тобын Қазақстан аумағына Еділ бойы губерниясының помещиктері жер аудартып жіберді. Татарлар өлкенің ірі Петропавл, Семей, Көкшетау, Верный, Ақмола, Павлодар, Зайсан және Өскемен қалаларында тұрды. Олардың неғұрлым жиі орналасқан жерлерінде татар слободкалары пайда болды. 1897 жылы Қазақстанда тұратын татарлар саны 56 мыңға дейін жетті.
Белорустар Белорустар Қазақстан аумағына Белоруссиядан 1863-1864 жылдары К.Калиновский бастаған көтеріліс қатігездікпен басылғаннан кейін келді. Ол кезде Белоруссиядан шет аймаққа 12 мыңнан астам адам жер аударылған болатын. Солардың кейбір топтары Қазақстанның Солтүстік аймағын қоныс етіп, орналасып қалған еді. ХІХ ғасырдың 70-жылдарында Қазақстанның солтүстігіне төңкерісшіл белорус халықтары жер аударылды. Кейінірек белорус социал-демократтары да осы өңірден бір-ақ шықты. Белорус социал-демократтар ұйымының белсенді мүшесі Р.Румянцев өзінің жер аударылған мерзімін Ақмола облысында өткізді. Белорустардың негізгі кәсібі егіншілік болды.
Немістер Немістер Қазақстанға тұңғыш рет Х V ІІІ ғасырда әскери құрамалар қатарында келді. Олардың едәуір бөлігі Балтық бойы губернияларынан еді. Сібір шекара шебінің басшылары қызметін атқарған 13 адамның көпшілігі немістерден шыққан генералдар болатын. Немістер жергілікті халықтың тарихы мен географиясын және этнографиясын зерттеудің бастамашылары бола білді. Дәрігерлер, мұғалімдер, тау-кен инженерлернің арасында да неміс ұлтының өкілдері аз болған жоқ. Немістер негізінен Омбы, Петропавл, Семей, өскемен, Жәмішев сияқты тағы басқа да шекара шебіндегі әскери бекіністерде тұрды. Х V ІІІ ғасырдың аяғына қарай Қазақстандағы немістердің саны 400 адамға жетті.
Немістердің өздерінің жеке хибадатханалары және мектептері болды. Олардың арасында өзін-өзі басқару дәстүрі күшті сақталған еді. Немістердің елді мекенінде халық әлдеқайда ауқатты тұрды. Әлеуметтік сословие тұрғысынан алғанда 1897 жылы немістердің 85 пайызын шаруалар құрады.1897 жылы Қазақстандағы және онымен шекаралас қалалардағы немістердің жалпы саны 7 мың адамға жуықтады.
Поляктар Поляктар Қазақстан аумағында алғаш рет Х V ІІІ ғасырда пайда болды. Олар патша үкіметі қазақ өлкесіне жер аударған поляк көтерілісшілері еді. Жергілікті өкімет билігі оларды өз еріктерінен тыс Жайық және Сібір қазақтарының қатарына зорлықпен тіркеп жіберген болатын. Жер аударылып келген поляктар Польшадағы 1830-1831, 1863-1864 жылдардағы Ресей империясына қарсы ұлт-азаттық көтерілістерге қатысушылар еді. Оладың едәуір бөлігін поляктардың таңдаулы тобы- дворяндар құрады. Поляктардың қатарында ақын-жазушылар, суретшілер, дәрігерлер, инженерлер және заңгерлер көп болды.
Суретші Бронислав Залесский «Қырғыз даласының тіршілік-тынысы» деген ғажайып картинасын салды.Ақын Густав Зелинский қазақтар өмірінен «Қырғыз» және «Дала» деген дастандар жазды. Владимир Недзвецкий Жетісу мұражайының негізін қалады. Ал Семейге жер аударылған Северин Гросс «Қырғыздардың тұрмысын заңдық тұрғыда зерттеуге арналған материалдар» деген тамаша кітап жазды.1897 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда 1254 поляк тұрған.
Қазақстан аумағында ХІХ ғасырдың аяқ кезіне қарай жоғарыда көрсетілген этностық топтардан басқа да халықтар ағылып келе бастады. Ресейдің еуропалық бөлігінен келген неғұрлым елеулі диаспора молдавалықтар болды. 1897 жылы Қазақстанда олардың саны 12 мыңға жуықтады. Олар негізінен Ақмола облысының Көкшетау, Торғай облыстарының Қостанай уезінде тұрды.
ХІХ ғасырдың соңынлда Қазақстанға орыс шаруаларымен қатар ұйғырлар мен дұнгендер де қоныс аударды. Өйткені 1871-1881 жылға дейін Іле аймағы патшалық Ресейдің қол астында болды. Қорыта келгенде, орыс шаруаларын қазақ өлкесіне қоныстандыра отырып, қазақ халқын шаруашылыққа жармды жерінен айыру процесімен бір мезгілде отарлаушы әкімшілік жүйесінің жаңа жағдайға байланысты одан әрі жетіліп, нығая түсетіндігеін, сондай-ақ отарлау ісінің құрамды бөлігі қазақтарды орыстандыру, шоқындыру шараларының два жүйелік, мақсаттылық сипат алғандығын байқаймыз.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін де елімізде басқа ұлттар өмір сүріп жатыр. Жалпы деректер бойынша елімізде 130-ға жуық ұлттар мен ұлыстар тұрақты өмір сүруде.
Қорытынды сұрақтар 1 2 3 4 Қазақстан халқының көп ұлттық құрамының қалыптасуы қай ғасырда басталды? Қазақстанға қоныс аударушылардың басым көпшілігі қандай жерлерде мекндеді? ХІХ ғасырда Қазақстанға шаруалардың қоныстануы күшейе түсті, не себептен? Қазақстанға қоныс аударған украин ұлтының өкілдері қандай қалалардан қоныс аударып келді?
7 6 5 8 9 10 Белорустар Қазақстан аумағына Белоруссиядан 1863-1864 жылдары қандай оқиғадан кейін қоныстанды? Сібір шекара шебінің басшылары қызметін атқарған 13 адамның көпшілігі қай ұлттан шыққан генералдар? «Қырғыздардың тұрмысын заңдық тұрғыда зерттеуге арналған материалдар» деген тамаша кітаптың авторы кім? Молдовалықтар Қазақстанның қай өңірлерінде тұрды? Қазақ хандары мен сұлтандарының басым көпшілігі өздерінің жеке хатшылары етіп көбінесе кімдерді сайлады? Қазақ даласындағы белгілі украиндық диқандардың бірі Ақмола облысының Атбасар ауданы Қима болысына қарасты Зопорожское селосының шаруасы
Назарларыңызға рахмет !
