CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI QO‘SHMA MUTAXASSISLIK YO‘NALISH: TEXNOLOGIK ASOSLARI MA’RUZA: GAZLAMALARNING KELIB CHIQISH TARIXI Bajardi : L.A. Almuxamedova Fan o‘qituvchisi : S.B.Normatov
Reja Matolarning tasnifi va assortimenti. Bo‘yoq turlari va matolarni bo‘yash. Gazlamalarni tolali tarkibini aniqlash. To‘qimachilik iplarining xususiyatlari ва tikuv iplari. Gazlamalarni to‘qilishini tahlil qilish.
Matolarning tasnifi Matolar tabiiy, sintetik va aralash turlarga bo'linadi. Tabiiy matolar: paxta, jun, ketmon kabi o'simlik va hayvonlardan olinadi. Sintetik matolar: polyester, nylon kabi sun'iy ishlab chiqarilgan. Aralash: tabiiy va sintetik matolarning birikmasi, masalan, paxta-polyester aralashmalari. Har bir tur o'zining xususiyatlari va qo'llanilish sohalariga ega, masalan, sport kiyimlarida keng qo'llaniladi. Photo by Victor on Unsplash
Bo‘yoq turlari Suvli bo‘yoqlar tez quriydi, arzon va oson tozalash mumkin. Yog‘li bo‘yoqlar yirikroq qoplamalar uchun mos, qattiqroq bo‘ladi. Akril bo‘yoqlar plastik va mato uchun qulay, tez quriydi va chidamli. Ular mato va yog‘och uchun mos. To‘g‘ri bo‘yoq tanlash, material va sharoitga bog‘liq.
Matolarni bo‘yash jarayoni Bu jarayon uch bosqichdan iborat: tayyorlash, bo‘yash va quritish. Tayyorlashda yuzani tozalash muhim; bo‘yashda texnika va bo‘yoq tanlovi, qatlam qalinligi ahamiyatlidir; quritishda esa optimal harorat va namlik shartlariga e'tibor beriladi. Har bir bosqichda to'g'ri texnologiyaga amal qilish sifatli natija uchun zarurdir. Photo by Victor on Unsplash
Bo‘yashda foydalaniladigan usullar Qayta bo‘yash, cho‘kma va püskürtme - asosiy usullar. Qayta bo‘yash yangi rang berish uchun, cho‘kma esa yengil va tez bo‘yashda qo‘llanadi. Püskürtme esa keng maydonlarda tez va teng bo‘yash imkonini beradi. Har bir usulning afzalliklari va kamchiliklari bor, mato turiga mos usul tanlanadi.
Bo‘yoq va mato o‘rtasidagi munosabat Bo‘yoq matoga ta'sir qilganda, uning rang chuqurligi va to‘liqligi oshadi, ammo noto‘g‘ri qo‘llash rang o‘zgarishiga olib kelishi mumkin. Ranglarning saqlanishi mato yoshi, bo‘yoq turi va texnikasiga bog‘liq. Yaxshi moslik mato sifatini mustahkamlaydi va uning chidamliligini oshiradi. To‘g‘ri texnologiya va usullar bilan bo‘yash mato sifatini yaxshilaydi. Photo by Victor on Unsplash
Bo‘yashda e'tibor berilishi kerak bo‘lgan jihatlar Yashil va ekologik toza bo‘yoqlarni tanlash muhim, chunki ular atrof-muhit va inson salomatligi uchun xavfsizdir. Bo‘yash jarayonida yaxshi ventilyatsiya va shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish zarur, masalan, maska va qo‘lqoplar. Bo‘yashdan keyin matolarni to‘g‘ri parvarish qilish, masalan, yuvish va saqlash usullariga e'tibor berish, mato sifatini va rangning uzoq muddat saqlanishini ta'minlaydi. Ushbu jihatlarga e'tibor berish orqali bo‘yash jarayonini xavfsiz va ekologik toza qilish mumkin. Photo by Victor on Unsplash
Gazlamalarning tolali tarkibi Gazlamalarning tolali tarkibi ularning sifatini va ishlash qobiliyatini belgilovchi muhim omil hisoblanadi. Asosan ipak, paxta, sinta, va sintetik tolalar ishlatiladi. Har bir tolalarning o'z xususiyatlari bor: ipak yuqori zichlik va silliqlik bilan ajralib turadi, paxta yumshoq va elastik, sinta mustahkam va chidamli, sintetik tolalar esa o'zining qattiqligi va chidamliligi bilan mashhur. Tolalar tarkibi ishlab chiqarish sifatini va mahsulotning foydalanish muddatini belgilaydi.
To‘qimachilik iplarining xususiyatlari Ipning kuchi, elastikligi va chidamliligi uning turiga va ishlab chiqarilish usuliga bog‘liq. Masalan, paxta iplari kuchli va elastikdir, u ko‘p holatda qo‘llaniladi. Ipning kuchi va elastikligi uning sifatini belgilaydi. Tabiiy iplar tabiiy, sintetiklar esa yuqori chidamlilik va elastiklikka ega, masalan, sport kiyimlarida sintetik iplar keng foydalaniladi. Photo by Yu S on Unsplash
Tikuv iplari va ularning turlari Tikuv iplari mato tikishda foydalaniladigan asosiy materialdir. Ular turli xil xususiyatlarga ega bo'lib, mato turi va tikuv maqsadiga qarab tanlanadi. Sifatli iplar tikuvning mustahkamligi va estetik ko'rinishini ta'minlaydi. Tikuv iplari turli xil bo'ladi: ipak, paxta, sintetik va aralash. Har bir turi o'zining maxsus xususiyatlariga ega, masalan, ipak iplar yumshoq va chiroyli bo'lsa, sintetik iplar kuchli va chidamlidir. Tanlovda mato va foydalanish shartlariga e'tibor berish muhim. Ip tanlashda mato turi, tikuv maqsadi, ishlab chiqarish sharoitlari va harorat kabi omillarni hisobga olish kerak. To'g'ri ip tanlovi tikuvning sifatini oshiradi, mato va tikuv o'rtasidagi muvofiqlikni ta'minlaydi va ish jarayonini soddalashtiradi.
Gazlamalarning to‘qilishi jarayoni To‘qish jarayonining asosiy bosqichlari Gazlamalarning to‘qilishi jarayonida material tanlanadi, texnologiya va usullar qo‘llaniladi. Bu bosqich mahsulot sifatiga ta'sir qiluvchi muhim qadamdir. Materiallar va usullar Gazlamalarda paxta, jun, sintetik tolalar ishlatiladi. To‘qish usullari orasida oddiy to‘qish, qisman va to‘liq to‘qish mavjud. Bosqichlar va ularning ahamiyati To‘qish bosqichlari: tayyorlash, to‘qish va yakuniy tekshirish. Har bir bosqich mahsulot sifatini belgilaydi va uni mustahkamlashga yordam beradi.
Gazlamalarning sifatini baholash mezonlari Gazlamalarning sifatini baholash uchun asosiy mezonlar texnik xususiyatlar va performans indikatorlariga asoslanadi. Ular orasida mustahkamlik, egiluvchanlik, qattiqlik, rang barqarorligi va mato yopishuvchanligi muhim ahamiyatga ega. Sifatni baholashda e'tibor berilishi kerak bo‘lgan jihatlar Sifat baholashda to‘qima, ip turlari, rang barqarorligi, namlik va issiqlikka chidamlilik, yirtiq chidamliligi va ishlab chiqarish jarayonlari nazoratini hisobga olish zarur. Bu omillar sifatni aniqlashda muhimdir.
Gazlamalarning kelib chiqishi va tarixi Gazlamalar insoniyat tarixida qadimiy davrlardan boshlab muhim o‘rin egallagan. Ular oddiy mato va to‘qimachilik buyumlari shaklida paydo bo‘lib, rivojlanib, turli madaniyatlarda iqtisodiy va madaniy ahamiyatga ega bo‘lgan. Tarixiy davrlarda gazlamalar savdo, diniy va ritsarlik an’analarda muhim rol o‘ynagan. O‘rta asrlarda texnologik rivojlanish bilan ular yanada kengayib, sifat va turli turlarga ega bo‘lgan. Zamonaviy gazlamalar texnologik rivojlanish, sun’iy tolalar va ekologik materiallarni o‘z ichiga oladi. Ular ekologik muammolarni hal qilishda va iqtisodiy samaradorlikni oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
Gazlamalarning to‘qilishi jarayoni Gazlamalarni to‘qish usullari ishlab chiqarishda muhimdir. Ular to‘qilish texnologiyalariga va mato sifatiga ta'sir qiladi. To‘qish jarayonida asboblar, masalan, to‘qish mashinalari va iplarni tortish uchun qurilmalar ishlatiladi. Ularning tanlovi mato xususiyatlariga ta'sir qiladi. Gazlamalarni to‘qish uchun iplar tartibi va nazorati muhim. Zamonaviy avtomatlashtirilgan texnologiyalar jarayonni soddalashtiradi va samaradorlikni oshiradi.
Gazlamalarning to‘qilishida ishlatiladigan materiallar Gazlamalarda ishlatiladigan asosiy materiallar tabiiy va sintetik tolalardan iborat. Tabiiy tolalar: paxta, jun, ipak — tabiiy xususiyatlarga ega, lekin ba'zan kamroq mustahkam. Sintetik tolalar: polyester, naylon — kuchli, elastik va chidamli, keng qo‘llaniladi. Materiallarning turi va sifati gazlamaning kuchi, elastikligi va chidamliligiga ta'sir qiladi. Zamonaviy texnologiyalar tolalar sifatini oshiradi, natijada yuqori sifatli gazlamalar olinadi.
Gazlamalarning to‘qilish jarayonidagi bosqichlar Gazlamalarning to‘qilishi jarayonida uch asosiy bosqich mavjud: material tayyorlash, to‘qish va yakuniy ishlov berish. Har bir bosqich o‘ziga xos texnologik jarayonlarni va uskunalarni talab qiladi. Material tayyorlash bosqichida sifatli iplar va materiallar tayyorlanadi. To‘qish bosqichida iplar kesishib, mato strukturasi hosil qilinadi. Yakuniy ishlov berish esa mato sifatini va chidamliligini ta’minlaydi. Har bir bosqichda maxsus texnologik protseduralar va uskunalar qo‘llaniladi. Bu bosqichlar mato sifatini va foydalanish imkoniyatlarini belgilaydi.
Yangi texnologiyalar yordamida gazlamalarning to‘qilish jarayonida ishlab chiqarish samaradorligi oshadi, sifat yaxshilanadi va ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi. Innovatsion texnologiyalarni joriy qilish uchun yuqori investitsiya va maxsus malakali kadrlar talab etiladi, bu esa kichik korxonalar uchun qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkin. Yangi texnologiyalar bilan gazlamalarni ishlab chiqarish imkoniyatlari kengayadi, eksport salohiyati oshadi va raqobatbardoshlik yuqori darajaga ko‘tariladi. Texnologik o'zgarishlar va raqobatchilar tomonidan ilg‘or usullarni joriy etish bosimi, shuningdek, texnologiyani noto‘g‘ri qo‘llash xavfi mavjud. Innovatsiya Investitsiya talabi Eksport imkoniyatlari Raqobat
Gazlamalarning sifatini ta'minlash Gazlamalarning sifatini baholash uchun mexanizmlar va standartlar mavjud bo‘lib, ular sifatni nazorat qilish va oshirishga yordam beradi. Sifatni baholash mezonlari orasida parda, mustahkamlik, chidamlilik va ekologik xavfsizlik kabi asosiy omillar kiradi. Stanarlarni bajarish uchun uskunalar va test metodikalari ishlab chiqilgan bo‘lib, ular sifatning doimiyligini ta'minlashga qaratilgan. Sifatni ta'minlash uchun sifat nazorati jarayonlari, sertifikatlash va standartlarga rioya qilish muhimdir. Bu usullar bilan gazlamalar ishlab chiqarish jarayonida kamchiliklar aniqlanadi va to‘g‘rilanadi. Shuningdek, texnologik yangiliklar va ilmiy-tadqiqotlar yordamida sifatni oshirishga intilish davom etmoqda, bu esa bozor talablariga javob berish va raqobatbardoshligini ta’minlashga imkon beradi.
Gazlamalarning kelib chiqishi va tarixi Gazlamalar qadimiy davrlardan boshlab insonlar tomonidan qo'llanib kelinmoqda. Ular to'qimachilikda mustahkamlik uchun yaratilgan. Ilk gazlamalar Misr, Mesopotamiya va Xitoyda ishlab chiqarilgan bo'lib, paxta va jun bilan to'qilgan. Bu tarixiy manbalar. Gazlamalar rivojlanishda texnologiyalar va usullarga mos ravishda yaxshilandi. O'rta asrlarda keng qo'llanila boshladi. Hozirgi zamonda texnologik innovatsiyalar bilan ishlab chiqarish murakkablashdi. Tarixiy rivojlanish madaniyat va iqtisodda muhim o'rnini ochdi.
Xulosa Gazlamalarning tarixiy rivojlanishi va kelib chiqishi haqida umumiy ma'lumotlar. Ularning to‘qilish jarayoni va muhim xususiyatlari yoritiladi. Zamonaviy gazlamalar va ularning tarixi bilan bog‘liq asosiy nuqtalar, innovatsiyalar va kelajak istiqbollari haqida qisqacha ta'limot. Gazlamalarning zamonaviy texnologiyalar bilan integratsiyasi, e'tibor beriladigan jihatlar va tavsiyalar bilan bog‘liq muhim fikrlar, shuningdek, rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari muhokama qilinadi.
Foydalanilgan Adabiyotlar 1. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Gazlamalar va ularning tarixi. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi, 2010. 2. Sultonov, A. Gazlamalar texnologiyasi va rivojlanishi. Toshkent Davlat Texnika Universiteti, 2018. 3. Karimov, M. To‘qimachilik va gazlamalar. O‘zbekiston Davlat Oliy Ta’limi Tashkiloti, 2015. 4. Mustafayev, S. Gazlamalarning sifatini baholash va sifatni oshirish usullari. O‘zbekiston Axborot Agentligi, 2020. 5. Bekjonov, D. Gazlamalarning tarixi va zamonaviyligi. O‘zbekiston O‘qituvchi, 2022.
