Агыбаева Линара
Ішінара бақылаудың теориялық негіздері Ішінара бақылау қатесі Ішінара жиынтықты құру тәсілдері Қорытынды
Ішінара бақылау деп жиынтықтың белгілі бір бөлігін зерттеуді айтады. Ішінара бақылау – жартылай бақылаудың бір түрі. Ішінара бақылау жүргізгенде зерттелетін жиынтықтың азғантай ғана бөлігі ( әдетте 5 –10%- ға дейін ) бақыланады.
Ішінара бақылау теориясының қалыптасуына, дамуына орыс математиктері П.Л.Чебышев, А.М.Ляпунов, А.А.Марковтың, сол сияқты швейцар математигі Я.Бернуллидің қосқан үлесі ерекше. Қазіргі кезде ішінара бақылау тәжірибе жүзінде кеңінен қолданылады. Мысалы, шығарылған ӛнімнің сапасын тексеру, үй шаруашылығының бюджетін зерттеу, белгілі бір тауар түріне халықтың сұранысын анықтау үшін ішінара бақылау жүргізіледі.
ішінара бақылау зерттеуді мұқият ұйымдастыруға мүмкіндік береді ; алғашқы ақпаратты қысқа мерзімде жинауға болады ; бақылау нәтижесінде жиналған мәліметтерді өңдеуге жұмсалатын уақыт қысқарады ; материалдық-техникалық ресурстар ( кеңсе тауарлары, оргтехника, т.б ) үнемделеді ; зерттеу жұмысының барлық кезеңдеріне қатысатын еңбек ресурстары үнемделеді ; мәліметтерді жинау және ӛңдеуге жұмсалатын қаржы үнемделеді.
Негізгі (бас) жиынтық деп ішінара бақылауға қажетті бірліктерді іріктеп алатын бастапқы жиынтықты айтады. Ішінара жиынтық немесе іріктеу жиынтығы деп негізгі жиынтықтың бақылауға алынған бөлігін айтады.
ішінара бақылау әдісін қолданудың зерттеу жұмысының міндеттеріне лайықты екенін дәлелдеу ; статистикалық зерттеуді ішінара бақылау әдісімен жүргізудің бағдарламасын құру ; алғашқы мәліметтерді жинау, өңдеу мәселелерін шешу ; негізгі жиынтықтан ішінара бақылауға алынатын бірліктер үлесін анықтау ; ішінара жиынтыққа бірліктерді іріктеп алу тәсілін анықтау және оның дұрыстығын дәлелдеу ; негізгі жиынтықтан бірліктерді іріктеп алу ; іріктеліп алынған бірліктердің зерттеу белгілерін есепке алу ; жиналған мәліметтерді өңдеу, қорытындылаушы кӛрсеткіштерді анықтау ; ішінара бақылаудың қатесін анықтау ; ішінара бақылаудың қорытындылаушы көрсеткіштері арқылы негізгі жиынтықты сипаттау ; ішінара бақылау нәтижесі негізінде ұсыныстар жасау.
N – негізгі жиынтық бірліктерінің саны; n – ішінара жиынтық бірліктерінің саны; x – негізгі жиынтықтың орташасы ; x ~ – ішінара жиынтықтың орташасы ; M – негізгі жиынтықтағы зерттеу белгісі бар бірліктер саны; m – ішінара жиынтықтағы зерттеу белгісі бар бірліктер саны; p – негізгі жиынтықтағы зерттеу белгісі бар бірліктер үлесі ; w– ішінара жиынтықтағы зерттеу белгісі бар бірліктер үлесі.
Егер бір рет бақылауға алынған бірлік негізгі жиынтыққа қайтадан түсетін болса, ондай бақылауды қайталанатын бақылау дейді. Мұндай жағдайда негізгі жиынтықтағы бірліктер саны тұрақты болады, сондықтан жиынтықтағы барлық бірліктер үшін іріктеуге түсу ықтималдылығы да іріктеу барысында өзгермейді. Қайталанатын бақылауға мысал ретінде маркетинг саласындағы әр түрлі зерттеулерді келтіруге болады. Мысалы белгілі бір дүкендегі тауар сұранысын зерттеу барысында бір сатып алушы бақылауға бірнеше рет қатысуы мүмкін. Ал іріктеп алынған бірлік негізгі жиынтыққа қайта түспейтін бақылауды қайталанбайтын бақылау дейді. Мұндай бақылауды негізгі жиынтықтың кӛлемі белгілі болған жағдайда жүргізген орынды. Бақылаудың осы екі түрінің нәтижесін салыстыратын болсақ, әдетте қайталанбайтын бақылау дәлдігі жоғарырақ болады.
Репрезентативті іріктеу деп ішінара жиынтықтың қасиеттері мен құрылымы негізгі жиынтықтың қасиеттері мен құрылымына сәйкес келетін іріктеуді айтады. Іріктеу репрезентативті болу үшін негізгі жиынтықтан бірліктерді кездейсоқтық қағидасы бойынша таңдау қажет.
Ішінара бақылау жүргізгенде жиынтықтың барлық бірліктері қамтылмайтындықтан және вариациялық белгілер қарастырылатындықтан ішінара бақылаудың қорытынды кӛрсеткіштері негізгі жиынтықтың қорытынды көрсеткіштерімен бірдей болмайды. Негізгі жиынтық пен ішінара жиынтықтың қорытынды көрсеткіштерінің айырмасын бақылау қатесі дейді.
Бақылау қатесінің мөлшері неғұрлым үлкен болса, ол ішінара жиынтықтың қорытынды кӛрсеткіштері негізгі жиынтық кӛрсеткіштерінен соғұрлым алшақтайтынын көрсетеді. Ішінара бақылауға репрезентативті қате тән. Іріктеліп, бақылауға алынған жиынтық бөлігіндегі зерттелетін белгі мәнінің негізгі жиынтықтағы оның нақты мәнінен ауытқуын репрезентативті қате дейді. Репрезентативті қатені жүйелі және кездейсоқ қате деп екіге бөледі. Жүйелі қате бақылауға алынатын бірліктерді іріктеу барысында кездейсоқтық қағидасын сақтамау салдарынан болады.
Кездейсоқ іріктеу жүргізілгенде жиынтықтың кездейсоқ алынған бөлігі бақылауға алынады. Механикалық іріктеу тәсілін пайдаланғанда негізгі жиынтықтан бірліктерді іріктеп алу үшін белгілі бір интервал қолданылады. Типтік іріктеуде жиынтық алдымен типтік белгілер бойынша топтарға бөлінеді. Мұндай топтарды страталар деп атайды, сондықтан типтік іріктеу стратифицияланған іріктеу деп те аталуы мүмкін. Сериялы іріктеу жүргізгенде негізгі жиынтықтан белгілі бір топтар, сериялар іріктеліп алынады, содан кейін осы топтардың, сериялардың барлық бірліктері бақыланады.
Іріктеуді бір сатылы және көп сатылы деп бөледі. Бір сатылы іріктеуде белгілі бір іріктеу тәсілі арқылы таңдап алынған бірліктер зерттеледі де сол бойынша қорытынды жасалады. Бір сатылы іріктеуге мысал ретінде кездейсоқ іріктеу тәсілімен жүргізілген ішінара бақылауларды ( лоторея ойындары, өнім сапасын тексеру, т.б.) келтіруге болады. Көп сатылы іріктеуде негізгі жиынтықтан алдымен бірліктердің ірі топтарын, содан кейін кӛлемі алдыңғы топтардан кіші және одан да кіші топтарды бӛліп алады, солай бақылауға алынатын топты немесе жеке бірліктерді таңдап алғанша іріктеу жүргізіледі.
Іріктеудің тағы бір түрі – көп фазалы іріктеу. Көп фазалы іріктеуде алдымен белгілі бір мәліметтерді іріктеуге алынған бірліктердің барлығынан жинайды, содан кейін таңдап алынған бірліктердің бір бөлігін кеңейтілген бағдарлама бойынша одан да тереңірек зерттейді.
Тікелей қайта есептеу тәсілін қолданғанда ішінара бақылау нәтижесінде анықталған орташа шама және белгі үлесі негізгі жиынтыққа тікелей таратылады. Түзету коэффициеттері тәсілі ішінара бақылауды жаппай бақылау нәтижесін тексеру немесе нақтылау мақсатында жүргізгенде қолданылады.
Ішінара бақылау – жартылай бақылаудың бір түрі. Ішінара бақылаудың нәтижелері бойынша негізгі жиынтыққа сипаттама беру үшін ішінара бақылау репрезентативті болу керек. Негізгі жиынтықтан бірліктерді кездейсоқтық қағидасы бойынша таңдағанда іріктеу репрезентативті болады. Қазіргі кезде ішінара бақылау экономикалық әрекеттің барлық түрінде кеңінен қолданылады.
