Толық аты – жөні : Махмұд ибн әл-Хусейн ибн Мухаммед әл-Қашқари Туған жылы: ХІ ғасыр Туған жері: қазіргі Қырғызстан жеріндегі Ыстық к өл жағасындағы ( кей деректе Шу бойындағы ) Барсхан қаласы. Отбасы туралы: Әкесі Құсайын Мұхаммед Мавераннахрды жаулаушы Боғырханның немересі. Білім алған жерлері: Қашқар, Бұқара, Нишапур. Еңбектері: 1. «Түркі тілдерінің грамматикасы» (араб тілінде); 2. «Диуани лұғат ит-түрк» (араб тілінде). Өмірдерек
Бұл мәңгілік жәдігерлік уа таусылмас-түгесілмес, азып-тозбас бір байлық болсын деп, бір Тәңірге сыйынып, осы кітапты түзіп шықтым да, оған «Диуани лұғат ит-түрк – Түркі тілдерінің диуаны» деген ат бердім.
Жазылған жылы : 464 жылы 5 айдың алғашқы күнінде (қазіргі есебіміз бойынша 1072 жылы 25 қаңтары – Ә.Қ.) бастап, 466 жылы алтыншы айдың 10 күні (1074 жылы 10 ақпан ). Құрылысы : 3 кітап, 8 тарау. Мазмұны : түркі халықтарының әдебиеті, мәдениеті, шаруашылығы Ерекшелігі : 9 мың сөз бен сөз тіркестері араб тіліне аударылып, түсінік берілген. 340 мақал-мәтел енген. 774 сөз бен 51 мақал-мәтел қазіргі қазақ тілінде қаз-қалпында өз мағынасында қолданылады.
Еңбектің түпнұсқасы жоғалып кеткен. Мұхаммет ибн Әубәкір ибн Әбілфетих жасаған жалғыз көшірмесі Стамбулда сақтаулы. Сөздік алғаш рет 3 том болып 1915-1917 жылдары Анкара қаласында (араб тіліндегі нұсқасы) жарық көрді.
К өне дәуірдегі түркі ні ң әлемдік қартасын жасап, онда Барсхан, Баласағұн, Тараз, Екіөгіз, Қашқардан бастап, түркі дүниесінің ежелгі шаһарларын, елді мекендерін түгел дерлік көрсетеді. Бұл ретте оны түркі жұртының тұңғыш энциклопедиялық анықтамалығы десе де болады.
1. Алып жауда көрінер, Байсалды дауда көрінер. 2. Білімдіге тап келсең – үлгі тұтып тұр оны. 3. Белгісі болса, жолдан жаңылмас, Білімі болса, сөзден жаңылмас. 4. Бәле іздеп келме, Ізгілік іздеп кел. 5. Түріне қарама, тәрбиесіне қара.
1. Түркі тілінде негізгі деп саналатын 18 әріп (дз,к,и,қ,з,у,х,ф,а,л,т,ш,р,ж,б,с,н,м), екінші кезекте 7 әріп (са,та,за,сад,дад,ха,һа) бар. 2.И < Ж иып - жіп, иыр - жыр Ы < І тыл - тіл Ш < С баш – бас, иаш - жас Ғ < У тағ - тау, бағ - бау Т < Д тауыш - дауыс Б < М байрам - мейрам ұ < ы. Иарұқ – жарық
- а, гу, ік. Зат есім. Ув(ұсақтау) + а (тамақ түрі), сүпүр( сыпыр)+гү(сыпырғы), біл + іг (білім). -аган,кан. Есімше. Кал(қал) +аган = кал(қалаған), ур +аган (ұратын), Ғалы, а. Көсемше. Тур + ғалы = турғалы(тұрғалы), ак+ а = ака (аға). А, га,ға,қа. Барыс септігінің жалғауы. Өзіңа (өз – і- н- га), атама (ата- м-а), будунка (халыққа). Мас. Келер шақ жұрнағы. Ал+ мас (алмайды), кары+мас (қартаяды). -ла, лар. Көптік жалғауы. Баг +лар (бектер), білга+лар (білгірлер), алма+ла (алмалар). Морфологиялық ерекшеліктер:
- ла, дам,дым,мыш. Өткен шақ жұрнағы. Бол+дым, куш+ла+ды (аулады), кыш+л+ады (қыстады ), айт + мыш (айтқан). і. Тәуелдік жалғауының 3-жағы. Ар сөзі (Жігіт сөзі), мін+і (мені),ар алір+і (жігіт қолы). Лық, нчығ. Сын есім.Овутлық (ұялшақ), кут +лық (бақытты), охша +нчығ (ойыншық сияқты), -үнч, нді. Сан есім. үн+үнч( үшінші), торт+үнч (төртінші), ікі+нді (екінші). Ыны. Табыс септігінің жалғауы. Кул + ыны (құлын), оғлыны (ұлын). Ның. Ілік септігінің жалғауы. А + ның (оның), өз+ ның (өзінің),айак+ның (аяқтың).
Туыстық атауларға байланысты: оғыл (ұл), қыз, ата, ана, ақсақал, жігіт, балдыз. Табиғат құбылыстарына байланысты: түн, қыр, өрт, топырақ, қар. Мезгіл атауларына байланысты:ақшам, қыс, күз,екінді Жан-жануар атауларына байланысты:ат, қозы, ешкі 175 жер, су, қала аттары, 105 кісі аттары, 72 ру, тайпа аттары алынған.
Бәгім өзін оғұрлады, Иарағ біліб оғұрлады. Ұлығ тәңрі ағырлады, Анын құт қыв төзі тоғды. Бегім өзі безіп кетті, Жарқ беріп жалтарып кетті. Ұлы тәңірім оны жарылқады, Осыдан оған құт көзі қонды.
Қатұнсің деп ұрандады, Таңғұт бегімен айқасты. Қаны ағып заулады, Мойнынан қызыл су саулады. Қатұнсіні йоғылады, Танғұт бәгін йағылады Қаны ақып зағылады Бойұн сұвын қызыл сағды
Ә– а Т-к Ио – ұ,ғ-р,л –д Иоғұлады – ұрандады Оғұрлады – кетті Ағырлады – жарылқады
1. Орыс ғалымдары: В.В.Бартольд, С.Малов, А.Б.Халидов, В.Стеблева. 2. Шетелдік ғалымдар: П.К.Жузе, Весим Алтай (түрік), Неджиб Асим (түрік), Таймас Абдулла (түрік), М.Кепрюлю (түрік), Ф.Кралиц (австриялық), К.Брокельман (неміс), М.Хартман (неміс), Д.Фюкх ( неміс), Жозеф шах (ағылшын). Ең терең зерттеген ғалымдар: В.Бартольд, С.Малов. С.Малов: «Мұның өзі аса құнды философиялық шығарма»,- деп, баға берген.
К.Рифат, В.Тефтик бей, А.Ефенди сынды түрік ғалымдары «Диуани лұғат ит-түрк» шығармасын түрік тіліне аударған. «Түрік Діл Қуруму» деген ұйымның кітапханасында К.Рифаттың аударған 5 дәптері, В.Тефтиктің 504 беттік қолжазба, А.Ефендидің 79 дәптер (943 бет) сақтаулы. Б.Аталай 3 томдық аудармасын, сөздердің 1 томдық индексін жасап шығарды. 1928 жылы К.Броккельман неміс тіліне аударған. 1950-1961 жылдары С.М.Муталибов өзбек тіліне аударған. 1997-1998 жылдары А.Егеубаев аударып, бастыруымен қазақ тілінде 3 томдық кітабы жарық көрді.
1. М.Қашқари. Түрік сөздігі. Алматы, Хант, 1997. – 590. 2. Нүсіпова О.Н. Көне түркі жазба мұралар тарихы. Алматы, 2004. – 178. 3. Қазақ және ұйғыр тіл білімінің мәселелері. Алматы, 1963. -222. 4. Қазақ тіл білімі мен түркітану мәселелері. Алматы, Жібек жолы, 2007. -391. 5. Дербісалин Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы, 1995. -237. 6. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, Ана тілі, 1991. -28 0. 7. tarihi-tulgalar.kz
