1.SHAXS TUSHUNCHASI VA UNING MOHIYATI; 2.DEVIANT XULQ-ATVOR TUSHUNCHASI, TURLARI(DELIKVANTLIK) 3.DYURKGEYM VA MORTONLARNING DEVIANT XULQ-ATVOR NAZARIYALARI; 4.Z.FREYD VA E.FROMMLARNING DESTRUKTIV NAZARIYASI.
Har qanday ijtimoiy tizimning bo’laklari kishilar hisoblanadi.Kishilarning jamiyatga kiritilishi turli birliklar orqali amalga oshiriladi.Xar bir aniq shaxs sotsial guruxlar,sotsial institutlar,sotsial tashkilotlar, jamiyatda qabul qilingan qoida va qadriyatlar tizimi, ya’ni madaniyat orqali gavdalanadi
Shaxs sotsial o’zaro ta’sir va munosabatlarning birlamchi omili bo’lib xisoblanadi.Shu jihatdan qaraganda shaxsning o’zi nima ? Bu savolga javob berish uchun, avvalo inson,individ,shaxs tushunchalarini bir biridan farqlab olish kerak.
Shaxs bu insonning jismoniy tabiati emas,balki uning ijtimoiy sifatidir.Shaxs ehtiyojlari uning manfaatlari orqali namoyon bo’ladi.Manfaatlar esa uni maqsadli faoliyatiga yo’llaydi.Kishilarning ijtimoiy munosabatlari ularning xulqlarida,eng avvalo manfaatlar tarzida namoyon bo’ladi.Bu esa o’z navbatida shaxs faoliyatining maqsadini,mazmuni va moxiyatini ifodal aydi
Deviantni guru h yoki jamiyatda k o ’ pchilik odamlar tomonidan q abul q ilingan me’yor va me‘yorlar yig ’ indisiga mos kelmaslik deb aytish mumkin. Chunki, xul q atvorning umumiy q oidalarini k o ’ pchiligimiz buzamiz. K o ’ pchilik kichik o ’ g ’ irliklar, masalan, d o ’ kondan biror narsaga h a q t o ’ lamay shaxsiy manfaatlar y o ’ lida foydalanish uchun olib ketish h ollariga y o ’ l qo ’ yganmiz.
Jinoyatchilik. Muayyan davlatda o’rnatilgan qonun va me’yorlarga nisbatan ayrim shaxslarning salbiy munosabati jinoiy faoliyat, mazkur shaxs esa jinoyatchi hisoblanadi
Ichkilikbozlik. Bu borada ilmiy adabiyotlarda bir nechta tasniflar mavjud : 1) alkogolni har-har zamonda iste’mol qilish ; 2) alkogolni ko’p iste’mol qilish - spirtli ichimlikliklarni muntazam, ya’ni haftada bir martadan bir necha martagacha yoki, birvarakayiga o’rtada tanaffus bilan ko’p miqdorda (200 ml dan oshiq ); Bu ko’pincha alkogolizmga olib keladi. 3) alkogolizm-spirtli ichimliklarga patolik ( muttasil ) o’rganib qolish bilan tavsiflanuvchi kasallik
Giyohvandlik. Giyohvand yoki unga tenglashtirilgan vositalarga doimiy ruju qo’yish va tibbiy ko’rsatmalarsiz iste’mol qilish
Foxishabozlik. Fanda rasmiy nikohsiz jinsiy aloqa ikkita turga bo’lib o’rganiladi : 1. Konkubinat – nikohsiz birga yashash. 2. Foxishabozlik-pul uchun o’z tanasini sotish, g’arbda asosan ikkinchisi qoralansada, sharqda ikkala holatga ham me’yordan oqish sifatida qaraladi.
Bulardan tashhari, xalqimizda mahalliychilik, urug’-aymoqchilik, boqimandachilik kabi salbiy holatlar ham me’yordan chekinishning diqqattalab ko’rinishlaridan hisoblanadi. Deviant xulq-atvor bir shaxsning salbiy xulq-atvordan iborat faoliyatini, shuningdek, muayyan guruhning og’ma xulq-atvorlarini ham ifodalovchi tushunchadir. Ma’lumki, ijtimoiy me’yorlar va ulardan chekinishlar haqidagi qarashlar insonning ijtimoiylashuv jarayoni bilan bir vaqtda paydo bo’lgan. Qadimgi xalqlarning diniy-mifologik tasavvurlari, xususan Misr, G’indiston va Xitoy diniy qonun-qoidalaridagi axloqiy me’yorlar bu sohadagi dastlabki qarashlar edi. Ushbu « qonunlar»da barcha huquqlar insonga xudolar tomonidan beriladi va qonun buzuvchilarni xudolar jazolaydi, deb hisoblangan. Bunday qarashlar dastlab yunon va Rim faylasuflari asarlarida o’z ifodasini topdi. O’rta asrlarda axloq me’yorlari diniy qarashlar ta’siri ostida rivojlandi va ulardan chekinish diniy nuqtai nazardan baholangan. Yevropada xristian dini barcha sohada hukmronlik qilgan bo’lsa, sharq dunyosida axloqiy-huquqiy me’yorlar va ular haqidagi ta’limotlar islom falsafasi ta’sirida rivojlandi.
Antiijtimoiy ( delinkvent ) axloq - bu qonun me’yorlariga qarshi chiquvchi, ijtimoiy tartib va atrofdagi odamlar farovonligiga xavf soluvchi axloq. U qonunchilik bilan taqiqlangan istalgan harakat yoki harakatsizlikni o‘z ichiga oladi. Katta odamlar (18 yoshdan kattalar ) da delinkvent axloq, ayniqsa, o‘z ortidan jinoiy yoki fuqarolik javobgarligi va tegishli jazoni boshlab keluvchi qonunbuzarlik shaklida namoyon bo‘ladi. O‘smirlarda (13 yoshdan boshlab ) delinkvent axloqning quyidagi turlari ustunlik qiladi : bezorilik, mayda o‘g‘rilik, o‘g‘rilik, vandalizm, jismoniy zo‘rlik, giyohvand moddalarni sotish. Bola yoshida (5 yoshdan 12 yoshgacha ) o‘zidan kichik yoshdagi bolalar va tengdoshlariga nisbatan zo‘ravonlik, hayvonlarga shafqatsiz munosabat, o‘g‘rilik, mayda bezorilik, mulkni buzish, yondirish kabi shakllari birmuncha keng tarqalgan. Asotsial axloq - bu shaxslararo munosabatlarning tinchligiga bevosita xavf soluvchi, axloqiy-ma’naviy me’yorlarni bajarishdan qochuvchi axloq. U tajovuzkor axloq, jinsits deviatsiya ( tartibsiz jinsiy aloqador, fohishabozlik, yomon yo‘lga kirish, vuayerizm, eksgibitsionlik, va boshqalar ), pulga azart o‘yinlarga tortilish, daydilik, boqimandalik sifatida namoyon bo‘ladi. O‘smir yoshida uydan chiqib ketish, daydilik qilish, maktabga bormaslik yoki ta’lim olishdan bosh tortish, tajovuzkor axloq, promiskuitet ( tartibsiz jinsiy aloqa ) graffiti ( devorga uyatsiz xarakterdagi rasmlar chizish va yozuvlar yozish ), submadaniy deviatsiyalar ( sleng, shramlash, tatuirovkalar ) birmuncha tarqalgan. Bolalarda esa uydan qochib ketish, daydilik, maktabga bormaslik, tajovuzkor axloq, g‘iybat qilish, yolg‘on, o‘g‘rilik, ta’magirlik ( tilanchilik ) kabi ko‘rinishlarda uchraydi.
Bugungi kunda o‘smirlar taqdiri masalasi g‘oyat muhim axamiyat kasb etmoqda.O‘smirlik muammosiga e’tiborni kuchaytirish zarurligining asosiy sabablari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin : 1.Fan va texnika rivojlanishi natijasida madaniyat, san’at va adabiyot, ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarning o‘zgarayotgani ; 2.Ommaviy axborot ko‘lamining kengayishi tufayli o‘smirlar ongliligi darajasining ko‘tarilgani ; 3.O‘g‘il va qizlarning dunyo voqealaridan xabardorligi ; 4. Ularning jismoniy va aqliy kamolotining jadallashgani ; 5. O‘smirlar bilan ishlashda g‘oyaviy-siyosiy, vatanparvarlik va baynalminal tarbiyaga alohida yondashishi zarurligi ; 6. Oshkoralik, ijtimoiy adolat, demokratiya muammolarining ijtimoiy hayotga chuqur kirib borayotgani ;
3.DYURKGEYM VA MORTONLARNING DEVIANT XULQ-ATVOR NAZARIYALARI;
DEVIANT XULQ –ATVOR MUAMNMOSNI SOTSIOLOGIYA FANI DOIORASIDA DASTLAB E.DYURLGEYM MAXSUS O’RGANGAN BO’LSADA,JAMIYATNING ENG QADIMIY MUAMMOLARIDAN BIRI SIFATIDA DEVIANT HOLATLARGA MUNOSABATLAR QADIM DAVRLARDANOQ SHAKLLANIB KELGAN.
DEVIANT HOLATLARNI PAYDO BO’LISH,SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHUCHUN MUHIM 3 OMIL :
Anomiya so’zi fransuz tilidan olingan bo’lib ma’nosi “” qonunbuzar,me’yordan o’gishgan’dir. Drukgyemni anomiya nazariyasi uning tarixiy-evolutsion konsepsiyasing bir qismi sifarida,an’anaviy va zamonaviy jamiyatdagi muholifatga qaratilgan nazariyadir.
Dyurkgeym fikricha anomiya bu-turli buzilishlar sodir bo’luvchi,dezintegratsiya,qadriyatlar va normalar tizimining parchalanishuvi oqibatida,ijtimoiy jamiyat tartibini kafolatlovchi jamiyat holati. Anomiyani paydo bo’lishiga sabab : bir guruhning boshqa turli guruh a’zolar manfaatlariga qiziqishi ’ boshqa imkoniyatlar yaratish va ehtiyojlarni qondirilishi.
Fr omm butun umri davomida o’zini ijosini antropologik ( asosida yomon ) mavzuga ba’gishladi. O’tmish mutafakkirlari kabi u insoin hayotida qutulib bo’lmas,yomon belgilarni paydo bo’lishini ko’rgan. Metafizik va axloqiy fonlarni tan olgan holda u klassik falsafada yomonlikni kelib chiqishi ni tushunstirib beradi,.
“INSON (DESTRUKTIV)TAHRIBOTLARI ANATOMIYASI” KITOBI CHOP ETILGANDA MUALLIF 70 YOSHDA EDI VA BU KITOB BUYUK TADQIQOTCHINING BARCHA ILMIY ISHLARIGA QARAGANDA ORIGINALROQ BO’LDI. MUALLIFNING AYTISHIGA QARAGNDA BU KITOBNI 40 YILDA YOZGAN.
FROMM O’ZINING KENG BAXSLARGA SABAB BO’LGAN KONSEPSIYASIDA QUYIDAGI SOHALARDAN FOYDALANGAN: NEYROFIZIOLOGIYA; HAYVONLAR PSIXOLOGIYASI; PALEONTOLOGIYA; ANTROPOLOGIYA
FROMM SHUNDAY FIKRGA KELADI:GUMANISTIK QARASH INSONNI BUTKUL AGRESSIYADAN CHIQARUVCHI TIZIMDIR DEYDI. SHUNDAN SO’NG Z.FREYD O’ZINING “TAHRIBOTLIK (DESTRUKTIVNOST)”INI TAQDIM ETADI,BIROQ BU KONSEPSIYA KO’PCHILIK OLIMLAR TOMONIDAN FREYD “DESTRUKTIV NAZARIYASI”BO’LIB O’RGANIMADI. BA’ZI OLIMLAR ESA “DESTRUKTIVLIKNI”UMUMAN “METAPSIXOLOGIK SPEKULYATSIYA” DEB QARAYDILAR; BOSHQA OLIMLAR TOMONIDAN ESA BU NAZARIYA TANQIDGA UCHRAYDI.
