Орындаған: Байбатыр. Г Тексерген:Алдасугурова.Ч
Мүктәріздестер Классификациясы Маңызы Плаунтәріздестер Классификациясы, маңызы Пайдаланған әдебиеттер
Мүктәрізділер ( Bryophyta ) – жоғары сатыдағы автотрофты өсімдіктердің құрылысы қарапайым тобы. Қазба қалдықтары карбон кезеңінен белгілі. Үштік және төрттік кезеңдерде Мүктәрізділер құрлыққа тарап, ареалдары қалыптасты. Солтүстік жарты шардан тропиктік, қоңыржай аймақтарға дейінгі пайда болған шымтезектердің қалың қабаттарының қалыптасуы Мүктәрізділердің тіршілік әрекетіне байланысты. Көпшілік түрлері көп жылдық, аздаған түрі ғана бір жылдық өсімдіктер. Мүктәрізділердің 3 класы ( Marchant і ops і da, Bryops і da, Anthocerotops і da), 27 мыңдай түрі бар. Қазақстанда 400-ге тарта түрі анықталған. Мөлшері әр түрлі : ұзындығы 1 см- ден 60 см- ге дейін ( Font і nal і s) болады. Түсі – жасыл қоңыр, қызыл қоңыр. Белгілі бір затқа ризоидтары арқылы жабысып бекиді.
Құрамында хлорофилі бар. Даму циклінде автотрофты гаметофиттің үлесі басым. Гаметофиттер ұзақ уақыт бойы дербес вегетативтік жолмен көбейіп таралады. Гаметангиялары екі түрлі жолмен : аталық (антеридия) және аналық (архегония) жыныс клеткалары жұптасып бір өсімдікте немесе бөлек екі өсімдікте пайда болады. Жыныстық көбеюден пайда болған зиготадан спорофит өсіп шығып, онда жыныссыз көбею органдары – спорогандар түзіледі. Соның ішінде споралар пісіп жетіліп, сыртқа шашылып, ауамен, сумен таралады. Споралары гаплоидты, олардан гаметофит өсіп жетіледі. Мүктәрізділердің табиғатта судың тепе- теңдігін сақтауда маңызы зор. Кейбір түрлері ( мысалы, сфагнум) антибиотик ретінде медицинада қолданылады.
Жасыл мүктердің ең негізгі өсетін жерлері батпақты жерлер және ормандардың кейбір типтері. Әрбір жердің өзіне тән түрлері болады. Жасыл мүктер шымтезек мүктеріне қарағанда құрылысы алуан түрлі болып келеді. Жасыл мүктердің ең кең таралған өкілдерінің біріне көкек зығыры жатады. Ол орманда, орманның ашық жерлерінде және батпақты жерлердің шеттерінде өседі. Жасыл мүк « көкек зығыры » деп те аталады. Олай аталу себебі : сабақ ұшындағы қалпақшасының жиектері зығыр талшығы тәрізді жіңішке тілімделген. Жасыл мүктің сабағы мен жапырағы болады.Бойына ылғалды көп сіңіреді. Бұл орманның батпақта айналуына себепші болады. Жасыл мүк – екі үйлі өсімдік. Аталық өсімдік - көпжылдық, ал аналық өсімдік біржылдық болып келеді. Жасыл мүктің биіктігі 40 c м. Сабағы бұтақтанбайды. Сабағында тірек үлпасы болады. Сабақтың ортасында қарапайым өткізгіш шоқ орналасады. Жасыл мүк топыраққа ризоидтары арқылы бекінеді.
Шымтезек мүгі - сабағы жиі бұтақталған көпжылдық өсімдік. Негізгі сабағынан таралған жанама бұтақтарының ұштары шоғырланып тұрады. Жасыл мүктен және басқа да мүктерден айырмашылығы - оның ризоиды болмайды. Су мен онда еріген минералды тұздарды сабақ арқылы сіңіреді. Сабағында ақшылдау-жасыл түсті жапырақтары бар. Шымтезек мүгінің жапырақ жасушалары екі түрлі болады : ұзын, жіңішке, хлорофилл дәндері бар жасыл түсті тірі жасушалар ; ішінде цитоплазмасы жоқ өлі жасушалар Шымтезекмүгі Шымтезекмүктеріылғалдығыөтежоғарыболыпкелетінортадаөмірсүреді. Соғанбайланыстыолардыңризоидтарыболмайдыжәне су тікелейсабағынаөтеді, алсоңғысыбіртіндепескірекелетүпжағынанөлебастайды. Сабағыныңқұрылысыкүрделіболмайды. Оныңортасынөткізгіштікжәнеартыққорзаттарынжинауқызыметінатқаратынөзекалыпжатады. Өзектіңклеткаларыныңқабықшасыжұқаболыпкеледі. Өзектіекіқабаттантұратынқабыққаптаптұрады. Оныңбірімехникалыққызыметатқаратынсклеродермалар, алекіншісібойына су жинауқызыметінатқаратынгиалодермалар. Гиалодермалардыклеткаларыүлкен, өліклеткалар, олардыңқабықшаларыныңдөңгелектесіктеріболады, солардыңкөмегіменіргелесжатқанклеткалардыңқуыстары бір – біріменжәнесыртқыортаменқарым – қатынастаболады.
Мүктер фотосинтез процес i н i ң нәтижес i ндеорганикалықэаттартүзед i жәнеауағаоттег i н бөл i п шығарады. Оларқұнарсызтопырақтардаалғашқы өс i мд i ктерд i ң б i р i болыпөсед i жәнетопырақтүзу процес i не қатысады. Мүктер ұя салыпбалапаншығаратынқұстардыңқорег i және өз жауларынантығылатынорныболыптабылады. Мүктербасқа өс i мд i ктерсек i лд i қурапмикроорганизмдерд i ң көмег i мен ш i рид i. Нәтижес i ндеқұнарлылығыжоғарышымтезект i топырақтүз i лед i. Мұндайтопырақтарғажаңадан өс i мд i ктерөсед i. Шымтезект i шымтезекбатпақтарынанөнд i р i п, отынрет i ндекең i ненпайдаланады. Шымтезектен спирт, карболқышқылыжәнешайырсияқты шик i заттаралынады. Мүктер – тұщы су қорыболыптабылады.Батпақтыжерлердесудыңжиналуымүктерге т i келейбайланысты. Ақ мүк – бұлқыналар. Олартитімдейағашқаұқсайды. Алсосынтағыкөптегенсаңырауқұлақтарменспорогонийлерөседі. Батыс-АлтаймемлееттіктабиғиқорығындаҚызылКітапқаенгізілгенөсімдіктержиікездеседі. Мынаунәзікгүл“Бұйралаулилия”немесе“Патшаныңбұйрасы”депаталады. “ Бұйралаулилия ” – тіптіАлтайдыңөзінде де сиреккездесетінгүл. Алмынауатақты“Маралтамыр”немесе «сафлор тектеслевзея ”. Мүктерд i ң маңызы
Плаун ( Lycopodium) – плаун тәрізділер клына жататын мәңгі жасыл шөптесін өсімдік. Көпшілік түрлері Солтүстік жарты шарда кездеседі. Қазақстанда орманды жерлер мен қара топырақты аймақтардағы шрқ ормандарда, қылқан жапырақты ормандарда өсетін 5 түрі бар. Олардың ішінде жиі кездесетіні-шоқпарбас плаун( Lycopodium clavatum ). Сабағыы төселмелі, ұзындығы 150 см- дей, көп бұтақтары осы сабақтарынан өседі, оралдың ұшында споралар жетіледі. Жапырақтары жіңішке, таспа немесе ланцет тәрізді, масақшалары көп, ұзын, тығыз орналасқан, спорангийлі спорофиллалары бар. Споралары арқылы немесе вегетативті түрде көбейеді. Споралары көп, ұнталған ұсақ, май сияқты, сары сұр түсті. Олар шілде, тамыз айларында пісіп жетіледі. Плаун спорасының құрамында 50%- ға дейін кеппейтін май ( олеин, стеарин, пальмитин, арахин ), қышқылдар, алкалоидтар, клавитин, клаватоксин, никотин бар. Плаундар-улы өсімдіктер, олардың спораларын ( ликоподийларын ) медицинада,
Плаун өте ертеде пайда болған өсімдіктердің бірі. Олардың қазіргі кездегі өкілдері-көпжылдық мәңгі жасыл шөптекті өсімдіктер.Жойылып кеткен түрлерінің ішінде ағаштары да кездескен.Олар эволюцияның ұсақжапрақтылар линиясын түзеді. Плаунтәрісдестер-тең және әр түрлі споралы өсімдіктер.Тең споралы плаунтәріздестердің кең тараған өкілі-шоқпарбас плаун.Олқарағайлы ормандарда жиі кездеседі.Плаун сабағының ішкі құрылысы өте қарапайым.Сабақтың сыртын жұқа өң жауып тұрады. Оның астында жақсы жетілген қабық қабатты болады. Плаунтәріздестер бұдан 300 млн жыл бұрын ағаш түрінде өркендеп, кең тараған жасыл қсімдіктер.Табиғатта 200-500 түрі бар деп есептеледі.
Спорофитінің жер беті бұтақтары болады, оны ұсақ, кейде тіптен қабыршақ тәрізді жапырақтары ( микропиллия ) қаптап жауып тұрады.Олар нашар дифференцияланған, 1-2 тарамдалмаған жүйкелері болады.Буындары мен буынаралықтары нашар жетілген.Спорофиттің жер асты бөлігі тамырсабақ түрінде берілген, одан көптеген қосалқы тамырлары кетеді. Жерасты және жербеті өстері жоғарғы ұштары арқылы бұтақтанады.Өстің жоғарғы ұшында спорангилері жиналып масақ түзеді, сиректеу олар сабақта спора жетілетін аона түзеді. Спорангилерді жекелей алып қарар болсақ, олар жапырақтардың үстінгі жағында орналасады.Спораларының мөлшері бірдей немесе әрқилы болып келеді. Басқаша айтқанда тең споралы да және әртүрлі споралы да түрлері болады. Гамаетофиттері жердің астында жетіледі, ұзындығы 2-20 мм- ден аспайды, сапротрафты қоректенеді.Ұрықтануы сумен байланысты.
Плаундар 3 классқа бөлінеді : Астероксилондар ( Asteroxylales ) Плаундар қатары ( Lecopodiales ) Протолепидодендрондар ( Protolepidodendrales ) Бұлардың біріншісі мен үшіншісі түгелдей жойылып кеткен өсімдіктер. Ал плаунда қатары ертеде жойылып кеткен фикустар тұқымдасынан және ос кластың қазіргі кезге дейін жеткен плаундар тұқымдасынан тұрады.Плауындардың спорофиттері көпжылдық шөптесін өсімдіктер.Сабағы мен тамырының камбиі болмайды.Жапырақтарының тілшелері болмайды.Спораларының мөлшері бірдей.
А стероксилон Протолепидодендрон
Плаундардың шаруашылықтағы маңызы шамалы. Оларды мал жемейді. Плаундардан дәрі алынады.Плаундардың спорасы ертеден медицинада қолданылып келген, оның құрамындағы май ешуақытта кеппейді. Оларды жас баланың тақымына себетін ұнатқ ретінде пайдаланады. Кейде мұнда спораларды қалыпқа құйылған заттың қабырғаларын жылтырату және олардың сырт формасын әдемі көрсету мақсатында пайдаланады.Қазаргі кезде біздің планетамызды мекендейтін жоғары сатыдағы өсімдіктердің ішінде,плаун тәрізділер өте ертеде пайда болған өсімдіктерге жатады. Плаун тәрізділер өзінің даму биігіне палеозой эрасының соңында көтерілген.Қазіргі кезде плаун тәрізділердің аздаған ғана туысы мен түрлері кездеседі,олардың өсімдіктер дүниесінің құрамының қалыптасуына қатысы шамалы.
1.Ағелеуов Е. және т.б. Ботаника, өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы. 2. Әметов Ә.Ә. Ботаника. 3. Мұсақұлов Т. Ботаника.
