O‘simlik dunyosini muhofaza qilish. H ayvonot olamini muhofaza qilish Tayyorladi: SHQL-4-25 guruh talabasi Qayimov Azizbek
Reja: Hayvonlarni tabiatdagi o'rni O`simliklar dunyosining xususiyatlari. O`rmonlarning ahamiyati. O`simliklarning inson hayotidagi ahamiyati. O ` zbekiston hayvonot dunyosini muhofaza qilish O`zbekiston xayvonot dunyosi xilma – xilligi Qizil kitob.
Hayvonlarni tabiatdagi o'rni. Hayvonlar biologik resurslarning ajralmas bir qismi bo'lib, tabiatda moddalar va energiya almashinuvida muhim rol o'ynaydi. Hayvonlar o'simliklar bilan uzviy aloqada bo'lib, geografik qobiqda kimyoviy elementlarning migrasiyada qatnashadi. Hayvonlar o'simliklar tomnidan quyosh nuri ta'sirida hosil qilgan organik moddalar va bir-birlari bilan oziqlanib, biologik hamda tabiatda moddalarning almashinuvida ishtirok etadi. Yirik mavjudotlarning bir-biri bo'lgan ozuqa aloqasi – bu energiyaning bir organizmdan ikkinchi organizmga o'tkazuvchi mexanizmdir.
Yer sharida yashil o'simliklar quyosh energiyasining faqat 1% nigina o'zlashtirib, yiliga 150-200 mlrd. t organik modda hosil qiladi. O'simliklar quyoshdan olayotgan olayotgan energiyasini 100% desak, shuning 50%ini o'simliklar nafas olish jarayonida, qolgan energiyani o'zlashtirib, organik modda sifatida organizmda to'playdi. Bu to'plangan organik modda o'txo'r va bir-biri bilan ovqatlanuvchi hayvonlarga o'tadi. O'txo'r va etxo'r hayvonlar ( konsumentlar )da energiya balansi qo'yidagicha bo'ladi : yutilgan ozuqa energiyasi to'la o'zlashtirilmaydi, uning bir qismi tashqi mhitga najas sifatida chiqariladi, so'ngra uni boshqa organizm o'zlashtiradi.
Hayvonlar organizm o'zlashtirib olgan ozuqa va zapas energiyaning asosiy qismini organizmning ish faoliyatini normal saqlashga, oz qismini esa nafas olishi uchun sarflaydi. Natijada konsumentlarning o'lishi va chirishi tufayli organik qoldiqlar vujudga keladi, ularni saprofitlar ( bakteriyalar, zamburug'lar, nematodalar ) parchalab, anorganik moddalarga aylantiradi.
Ba'zi hayvonlar, chunonchi yirtqich qushlar zararkunanda kemiruvchilarni qirib, o'simlik hosildorligini oshiradi yoki ba'zi foydali hasharotlar o'simliklarni Zarar kunanda hasharotlardan va kasalliklardan saqlaydi. Masalan, boyqush bir yilda 1000 ta sichqonni yo'q qilib, 0,5 t donni saqlab qolsa, chumolilar o'rmonlarni kasallikdan saqlaydi. Bir xujayrali dengiz hayvonlarining qoldiqlaridan cho'kindi jinslar ( bo'r, ohaktosh ) vujudga kelsa, poliplarning faoliyati tufayli okeanlarning sayoz va iliq suvli qismida marjon orollari vujudga keladi.
O`simliklar va hayvonlar biosferaning asosiy tarkibiy qismi bo`lib, tabiiy resurslar orasida muhim o`rin egallaydi. Tabiatda muvozanat ko`p jihatdan o`simlik va hayvonlarning xilma-xilligiga bog`liq. Biosferadagi moddalar davriy aylanishi tirik organizmlarning bevosita ishtirokida o`tadi. O`simlik va hayvon maxsulotlarisiz hayotni tasavvur qilib bo`lmaydi. O`simlik resurslari tugaydigan va tiklanadigan tabiiy resurslarga kiradi.
O`simliklar yer yuzidagi hayotning asosidir. Sayyoramizda 500 mingdan ortiq o`simlik turlari aniqlangan. O`simliklar kislorod va organik moddalar manbaidir. Fotosentez jarayonida ular CO 2 ni yutib, O 2 chiqaradi. Har yili o`simliklar tomonidan 200 mlrd tonnadan ortiq organik moddalar sintez qilinadi. Bu moddalar barcha boshqa organizmlar uchun ozuqadir.
Tabiat va odam uchun ahamiyatiga ko`ra o`simliklarni 3 guruhga ajratish mumkin. 1. Suv havzalarida yashovchi o`simliklar. 2. Tuproqda yashovchi o`simliklar. 3. Yer yuzasida yashaydigan o`simliklar.
O`simliklar dunyosi yerdagi hayotning birlamchi manbai hisoblanadi. Ular yerga 380 mlrd tonna organik modda hosil qiladi. Uning 330 mlrd tonnasi dengiz va okean o`simliklariga, 40 mlrd tonnasi o`rmonlarga, 8-10 mlrd tonnasi o`tloqlarga to`g`ri keladi. O`simliklar yer yuzidagi hayotning asosi hisoblanadi.
O`simliklar biomassasining asosiy qismini o`rmonlar tashkil qiladi. O`rmon maxsulotlarisiz birinchi navbatda yog`och maxsulotlarisiz odamlar hayotlarini tasavvur qilish qiyin. Yog`ochdan 20 mingga yaqin turli maxsulotlar olinadi. O`rmonlar daryodagi suv hajmini tartibga solishda, tuproqni erroziyadan saqlashda, atmosferada balansini boshqarishda, binobarn yerdagi tirik organizmlar uchun zarur sharoitlarni yaratishda juda muhim rol o`ynaydi. O`rmonlar tabiatdagi iqlim va suv balansini boshqaruvchi omildir. O`rmon va daraxtzorlarning qishloq xo`jaligi uchun ahamiyati juda katta. Ular maydonlardagi iqlimni yaxshilaydi. Suv bug`lanishi kamaytiradi va hosildorlikni oshiradi. Daraxtlar o`g`it va ximikatlar oqimini to`xtatadi va ulardan tuproqni tozalaydi.
O`rmonlarning umumiy maydoni 4.1 mlrd ga yaqin. Quruqlikning 33 % ni tashkil qiladi. O`zbekistonda o`rmonlar maydoni 937 ming g, lekin yerning yashil qobig`i to`xtovsiz qisqarib bormoqda. Keyingi 10 ming yil ichida yer sharidagi o`rmonlarning 2/3 qismi kesib yo`qotildi. Ayniqsa aholi zich yashaydigan rayonlarda. Natijada 500 mlndan ortiq yerlar hosilsiz cho`lga aylandi. O`rmonlarning tartibsiz kesilishi tabiatdagi ekologik muvozanatning buzilishiga va noxush oqibatlar olib keladi. Tuproq erroziyasi jarayonlari kuchayib ketdi. Daryo va ko`llarda suv sathi pasaydi. Ko`plab toshqinlar kuzatilmoqda.
Noyob va yo`qolib borayotgan turlarning muhofazasiga e’tiborni kuchaytirish uchun 1966 yili tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi tomonidan xalqaro “ Qizil kitob ” tashkil qilingan. Qizil kitob faqatgina xatar darakchisi bo`lmay, balki muhofaza harakatlarining dasturi hamdir. O`simlik va hayvonlarni muhofaza qilish faqatgina turli davlatlar o`rtasidagi hamkorlik yo`li bilangina muvaffaqiyatli olib borilishi mumkin.
1983-yil O`zbekiston “ Qizil kitobi”ning birinchi jildi e’lon qilindi. O`zbekistonda mavjud 4 mingdan ortiq o`simlik turlarining 10-12 % I muhofaza talab. Eng qimmatli tog` o`rmonlarining maydoni o`nlab marta qisqarib ketgan to`qaylar va qayir o`rmonlari ko`plab kesib tashlangan. Tabiiy yaylovlarning maydoni 6.5 mingga qisqargan. Shu bois 1984-yil O`zbekiston Qizil kitobining ikkinchi jildi nashr ettirildi. Unda muhofaza qilinishi kerak bo`lgan 400 o`simlikning 163 turi kiritilgan.
Insonning kundalik hayotida o`simliklarning ahamiyati juda katta. Shuningdek o`simliklar muhim tabiiy geografik omil sifatida yer yuzidagi suv oqimiga bug`lanishga, tuproqda nam saqlanishida, atmosferaning pastki qismidagi havo oqimiga, shamolning kuchi va yo`nalishiga, hayvonlarning hayotiga katta ta’sir etadi. O`simliklar jamiyati uchun behisob oziq-ovqat, homashyo, dori-darmon, qurilish materiallari va boshqa sohalarning asosiy manbaidir.
O`simliklardan har xil kiyim bosh, ichimliklar tayyorlash uchun shuningdek chorva mollari uchun asosiy ozuqa manbai bo`lib hisoblanadi. Insonlarga zavq-shavq beradigan estetik lazzat sifatida ham ahamiyatga egadir. Yer sharida mavjud bo`lgan 500 ming o`simlik turining 6 ming turidan inson kundalik hayotida foydalanadi. O`zbekistonda 4148 tur o`simlik mavjud bo`lib, shundan 577 tasi dorivor o`simliklar, 103 turi bo`yoqdor o`simliklar, 560 turi efir moyli o`simliklar hisoblanadi.
Tabiatni, uning boyliklarini, muhofaza qilish qadimdan ma’lum. Tarixiy qo`lyozmalar, toshdagi bitiklar va eng muhim ko`rsatma va qoidalar, musulmonlarning “ Qur’on Karim” tabarruk kitobida va boshqa diniy kitoblar – Injil, Tavrot, Zaburda ham qayd qilingan.
Dunyoning hamma davlatlarida tabiatni, uning suvi, tuprog`i, havosi, o`simlik va hayvonini muhofaza qilish bo`yicha qonun va qoidalar bor. O`zbekiston Respublikasi 9.12.1997 yil : “ Tabiatni muhofaza qilish ” qonunini qabul qildi.
O`zbekiston hayvonlari tabiatning xarakatchan unsuri hisoblanib, geografik muxitning ajralmas bir qismi sifatida jumhuriyatimiz landshafti tarkibiga kiradi. O`zbekiston hududining kattaligi, tabiati hamda rivojlanish tarixi uning hamma qismida bir xil emasligi, shuningdek, kishilarning xo`jalik faoliyati hayvonlarning tarkibi va geografik tarqalishiga ta`sir etgan. Buning ustiga O`zbekiston hududining 71 % ni tashkil etgan cho`lli qismida hayvonlar yozning jazirama, davomli quruq kunlariga, suvsizlikka, ko`chib yuruvchi qumlarga mosdashgan.
O`zbekiston faunasining o`ziga xos tomoni shundayki, uning turlari ko`p bo`lib, sutemizuvchilarning 97 turi, sudralyb yuruvchilarning 57 turi, quylarning 410 turi mavjud. O`zbekiston xayvonlari paleoarktika zoogeografik oblastning Markaziy Osiyo kichik oblastiga kiradi. Jumhuriyat hayvonot dunyosi juda qadimiyligi bilan ajralib turadi. Ba`zi xayvon turlari jumhuriyat xududining o`zida paydo bo`lsa, ba`zi turlari Turkistonning boshqa joylaridan o`tgan.
O`zbekiston xududida paydo bo`lgan hayvon turlariga ingichka barmoqli yumronqoziq, ko`k sug`ur, Bobrinskiy qo`shoyog`i, xo`jasavdogar, qum bo`g`ma iloni, Turkiston gekkoni, Turkiston agamasi, katta kurakburun baliqlar, Orol shipi va boshqalar kirib, ular boshka joylarda deyarli uchraymaydi.
O`zbekistondagi ba`zi hayvon turlari, chunonchi katta kumsichqon, tamaris qumsichqoni, kichik qo`shyooq, qo`ng`ir yumronkozik, antilopa, sayg`oq, korsak, qora sassiqko`zan, olako`zan, yovvoyi mushuk manul ( dala mushugi ) kabi hayvoyalar Qozog`iston tekisliklaridan kirib kelgan. Jayron, barxon mushugi, karakal Old Osiyo va Shimoliy Afrika cho`llaridagi xayvonlarga aloqasi bor. Burama shoxli zchki, qunduz, afg`on dala sichqoni, mayna kabi hayvonlar esa Afg`oniston faunasiga xosdir. O`zbekiston tog`larida yashovchi Himoliy ulari, Tibet quzg`uni, Sibir echkisi, ilg`irs Markaziy Osiyodan kirib kelgan.
O`zbekiston hududida yashovchi sirtlon, chiyabo`ri, kobra ( ko`zoynakli ilon ) kabi hayvon turlari Hindistondan kirib kelsa oq sichqon va qo`ng`ir ayiq yyevropaning shimoli uchun xosdir. O`zbekiston tabiati xilmaxil bo`lib, uning cho`l qismida bir xil tabiiy muhit mavjud bo`lsa, to`kaylarda ikkinchi xil, adir va tog`larda yana boshqacha muhit. vujudga kelgan. Binobarin, o`sha tabiiy sharoitga bog`liq holda cho`lga, to`qayga, voxaga, adirga, toqqa, yaylovga moslashgan hayvonlar yashaydi.
Cho`l hayvonlari. Cho`l hayvonlari uzoq davom etgan quruq, jazirama yozga, qumli, sho`rxok, Gilli, toshloq sharoitga moslashgan. Shu sababli ba`zi hayvonlar uzoq davom etgan qurg`oqchil, nihoyatda issiqqa, yozga chidamli bo`lib, umrida suv iste`mol qilmay o`simliklar tarkibidagi namlik bilan cheklansa, ( yumrochqoziqlar, qo`shoyoqlar, ko`rsichqon ) ba`zilar, chunonchi oqquyruq, jayron chopqir ( soatiga 50—60 km. tezlikda chopadi ) bo`lib, uzokdagi suvloqdan foydalanadi.
Cho`lda hasharotlardan qoraqurt, chayon, falanga, tarantul ( biy ), chigirtka kabilar mavjud. Bular ichida qoraqurt, chayon, falanga, biy zaharli o`rgimchaklar turiga kiradi. Cho`p hayvonlaridan echkemar, jayron, qum charxiloni, Turkiston kobrasi ( kapcha ilon ), qoraqurt kabilar xakida qisqacha ma`lumot beramiz. Echkemarlar oilasi ichida cho`lda yashovchi eng katta turi — buz echkemar hisoblanadi. Uning uzunligi 1,5 m ga yyetadi. U qumyai cho`llarda yashaydi, kunduzi faol harakat qiladi. Bo`z echkemar uchun asosan chuqur yoriqlar, kemiruvchilarning ini boshpana hisoblanadi, qisman esa o`zi ham in qaziydi.
U xavfsiz, foydali hayvon bo`lib, hasharotlar, kemiruvchilar, kaltakesak, chayon, qorakurt, qushlar tuxumi, hatto ilonlar bilan ovqatlanadi ) Uning urg`ochisi 10—12 ta tuxum qo`yib, tuproqqa ko`mib qo`yadi. Echkemar dushmandan saqlanish uchun qo`rqitish holatiga kirganda, kuchli shishadi, uchi ikki ayri tilini aylantirib, qattiq vishildaydi, uzun dumlarini yyerga qattiq uradi, erkaklari esa boshini ko`kartirib ko`tarib turadi. Bu hayvon « Qizil kitob » ga kirgan.
Jayron — kichik, lekin chiroyli hayvon bo`lib cho`llarda yashaydi. Uning tanasi xushbichim, oyoqlari ingichka va uzun, kumkul rangida. Jayronning urg`ochilari shoxsiz, erkaklari shoxli bo`lib, shoxining uzunligi 27—41 santimetrga yetadi. Bahorda jayronlar bittadan bola tug`adi va dastlab bolasini o`tbutalar orasida berkitib olib yuradi, so`ngra onasi ketidan ergashib yuraveradi. Ilgari jayronlar poda-poda bo`lib yashar edi, so`nggi yillarda ularni betartib ov qilish tufayli ular soni juda kam qoldi. Jayron hozir « Qizil kitob»ga kiritilgan.
Qum charxiloni — o`rtacha kattalikdagi ilon bo`lib, uzunligi 45 sm. dan oshmaydi. Tanasi qumkul rangida, ikki yonida to`lqinsimon oq yo`l o`tgan, ular orqa tomonida ko`ndalang joylashgan oq dog`lari bilan tutashgan, boshida esa aniq butasimon naqshi bor. Qum charxilonni qumlarda, eski xarobalarda, lyossli tekisliklarda, burgan chakalakzorlarda yashab, yoriqlarga, kemiruvchilariniga kirib ham oladi. U tirik tug`adi, kemiruvchilar, kaltakesaklar va mayda ilonlar bilan oziqlanadi. Xavf paydo bo`lganda u chammaraksimon o`radib olib, tanasidagi tangachalarini ishqalanishidan charx ovoziga o`xshash ovoz chiqaradi, bu xususiyat boshqa bironta ilonda uchramaydi.
Qum charxiloni zaharli bo`lib, chaqsa ancha xavf vujudga keladi, ba`zan o`limga olib keladi. Hozir uning zaharidan ilon chaqishiga qarshi zardob ( sivorotka ) olinmoqda. Qoraqurtning tabiiy dushmanlaridan biri arilar xisoblanadi. Arilar qoraqurtlarni o`ldirib yoki ularning tuxumlarini yo`q qilib, tabiiy ko`payishiga xalaqit beradi. Qoraqurtlarning bir necha turlari bor. Jumhuriyatimizning Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro va Jizzax viloyatlarida oq koraqurt ( urg`ochisining uzunligi 10—12 mm, erkagining uzunligi 5 mm bo`ladi, zahari o`tkir ), uzunligi 3 sm. gacha boradi ) uchraydi.
Qoraqurtning tabiiy dushmanlaridan biri arilar xisoblanadi. Arilar qoraqurtlarni o`ldirib yoki ularning tuxumlarini yo`q qilib, tabiiy ko`payishiga xalaqit beradi. Qoraqurtlarning bir necha turlari bor. Jumhuriyatimizning Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro va Jizzax viloyatlarida oq koraqurt ( urg`ochisining uzunligi 10—12 mm, erkagining uzunligi 5 mm bo`ladi, zahari o`tkir ), Qarshi cho`lida dala qoraqurti ( urg`ochisining uzunligi 12—15 mm, erkagining uzunligi 3—4 mm bo`lyb, u kam o`rganilgan ), cho`llarda esa nisbatan katta bo`lgan qora pauk ( Erezus Niger) qoraqurti ( urrochisining uzunligi 3 sm. gacha boradi ) uchraydi. Lekin qora paukning biologiyasi yaxshi o`rganilmaganligi tufayli uning chaqishiga qarshi zardob yo`q.
Tarantul — zaharli o`rgimchaklar oilasiga kiradi. Uning ko`rinishi falangga o`xshash bo`lib, uzunligi 30—40 mm, falangdan farqi u zaxarli x.asharot. Tarantul ariqlar yoqasida, paxta va boshqa ekinlar ichida yashab, kunduzi passiv, kechasi faol hayot kechiradi. U ba`zan poyabzal ichiga yoki inson kiyimiga kirib olib, chaqadi. Tarantul chaqqan josh shishib. qattiq og`riq beradi, xarorat ko`tariladi, tomir urishi tezlashib, odam 2—3 kun og`ir ahvolga tushadi, so`ngra tuzala boshlaydi.
Chayon — eng qadimiy hasharot hisoblanib, uzunligi 3—8 sm. ga yyetadi. U ko`proq zaxkash yerlarda, eski devor va uylarda yashab, kechasi faol hayot kechiradi. Yozning issiq kechalarida o`rin, poyabzal, kiyimlar ichiga kirib bekinadi. Usha vaqtda odamni chaqadi, natijada chaqqan joyi biroz shishib, orriydi, harorat ko`tariladi, lekin 1—2 kundan so`ng og`rik bosilib, odam sog`ayib ketadi.
Falang — ochsariq rangli bo`lib, uzunligi 10—70 mm, kichik hasharotlar bilan ovqatlanib, tashqi ko`rinishi tarantulga o`xshaydi. Shu sababli ko`p kishilar falangni zaharli tarantul bilan adashtiradi. Falang zaxarsiz bo`lib, bezarar hasharot. U kechasi faol hayot kechiradi. Falang tishlasa ( chaqsa ) ba`zan xar xil kasallik tarqatishi mumkin. Chunki u mayda hasharotlar bilan ovqatlanganligi tufayli yuqori jag`ida o`sha hasharotlarni qoldiri qolib, insonga o`tib, ba`zi kasalliklarga sabab bo`lishi
Gyurza ( ko`lvor ilon ) — adirlarda va tog` yonbag`irlarining quyi qismida ko`proq o`tbutalar, tosh uyumlari orasida uchraydi. Gavdasi qo`pol bo`lishiga qaramay, ba`zan ovqat axtarib daraxtlarga ham chiqadi. U o`ta zaharli ilon bo`lib, uzunligi 1,3 metrgacha yyetadi. Dumi kalta va tanasi yo`g`on, boshi uchburchak shaklda, ingichka bo`yni bilan tanasidan ajralib turadi., Uning rangi har xil bo`lib, ko`proq yo qo`ng`ir, yo to`q sariq rangda uchraydi. Ko`lvor ilonning orqasidagi tangachalarida bo`rtib chiqqan uzun yo`li bor. Orqasida noaniq shakldagi qo`ng`ir yoki jigarrang dog`lari bo`ladi. Qishda 20—30 tasi yig`ilib karaxt bo`ladi, mart oylarida karaktlik tarqaladi. Iyulda 8—43 tagacha tuxum qo`yadi va 45 kun o`tgach bola ochadi va 3 yoshda voyaga yyetadi.
U tunda faol hayot kechiradi. U juda zaharli bo`lib, chaqsa o`limga olib kelishi mumkin. Ko`lvor ilon odamni ko`rsa jimgina kulcha bo`lib oladi, agar unga yaqin borib, bosib olsangiz u chaqishga harakat qiladi. So`nggi paytlarda ko`lvor ilonni kishilar betartib tutishi oqibatida miqdori ozayib ketmoqda. Hozir uning zaharidan tibbiyotda qimmatli doridarmonlar tayyorlanadi. Xalq tabibchiligida ko`lvor ilon ba`zi kasallik ( bavosil, bez, oshqozon yarasi va boshqalar ) davolashda dori sifatida ishlatiladi.
Dasht qora iloni — kichik bo`lib, uzushshgi 60 sm. ga yetadi. U cho`llarda, adirlarda, o`tli tog` yonbag`rlarida yashaydi. Uning dumi kalta, uchki qismi ingichka, orqasida qoramtir katakgkatak naqshi bor. Qora ilonning boshqa ilonlardan farqi shundaki, urg`ochisi tuxumini butun rivojlanishi davomida tuxum yo`lida saqlaydi. Yosh ilonchalar avgust oyida paydo bo`lib, tez rivojlanadi, po`st tashlaydi, oktabr oyidan iniga kirib qishlaydi. U zaharli bo`lsada, chaqsa o`limga olib bormaydi. Uning zaharidan tibbiyotda dori-darmon tayyorlanadi.
Sariq ilon — oyoqsiz va uzunligi 1 m. ga yyetuvchi kaltakesak bo`lib, jumhuriyatimizning tekislik qismida, ayniqsa adirlarda ko`p uchraydi, u o`t qalin o`sgan joylarda yashaydi, rangi sariq, ba`zan sariq-yashil tusda bo`ladi. Sariq ilonning urg`ochisi iyun-iyul oyida 8—10 ta tuxum qo`yadi. U hasharotlar, ayniqsa qishloq xo`jalik zararkunandalari bilan oziqlanib, foyda keltiradi. Sariq ilon odamga zarar yyetkazmaydi, binobarin, uni muxofaza qilish kerak. Chipor ilonning bir necha turi ( naqshdor chipor ilok, rangbarang chipor ilon, xoldor chipor ilon, qizil yo`lli chipor ilon ) bo`lib, uzunligi 1—1,8 m. gacha bo`ladi. Ular bezarar jonivor bo`lib, cho`llarda, vohalarda, adirlarda, tog` ztaklarida yashaydi.
ADABIYOTLAR: Axmatqulov, Ergashev, “ Umumiy ekologiya ” T. 2003 y. R.O.Oripov, N.X.Halilov “O`simlikshunoslik” T. 2007 y. Ekologiya fanidan ma’ruzalar matni. www.ziyonet.uz. WWW.SLAYD.ARXIV.UZ
