Қан - ( sanguis, haema ) — қан тамырларының ішінде болатын ағзадағы сүйық тін, құрамында қан плазмасы мен қанның формальды элементтері эритроциттер, ейкоциттер мен қан пластинкалары болады. Қан паласының жалпы мөлшері 55-60 % болса, ал қан жасушалары қанда 40 45. Адам ағзасының 5-99 % қан Орта есеппен 70 кг салмақтағы адамның денесінде 5-5,5 л қан бар.
Қан плазмасы немесе қанның сары суы, құрамында 90-93 % су, 7 10 % кургак заты бар. Құрғақ затынын 6,6-8,5 % белоктар, ал 1,5-3,5 % органикалық және минералды түздар болып келеді. Қан плазмасының негізгі белоктарына жататындар : альбулин, глобулин мен фибриноген. Глобулиннің фракциясынан антидене бөлінеді, қан плазмасының рН - ы шамамен 7,36. Канның формальды элементтері. Қаннын формальды элементтеріне немесе жасушаларына : эритроциттер, лейкоциттер мен қан пластинкасы тромбоциттер ) жатады. Эритроциттер немесе қанның қызыл түйіршіктері адам мен сүтқоректілерде ядролары мен органеллаларының даму барысында ( фило онгогенезде ) жоғалтқан, сондықтан жоғары дифференцияланған, бөлін бейтін постижасушалық құрылым. Ең негізгі қызметі тыныс алуға қатысып, оттегі мен көмірқышқыл газын тасымалдайды. Осыған байланысты эритро иттердің құрамында тыныс алуға қатысатын күрделі белок құрамында темірі бар гемоглобин болады. Эритроциттер амин қышқылдарын антиденелерді, токсиндерді, дәрі - дәрмектерді плазмолеммасы арқылы адсорбциялап, тасымалдау қызметін атқарады. Ересек ер адамдарда эритро циттердің саны 3,9-5,5 х 10 л. қанда болса, ал әйелдерде 3,7-4.9 х 10 болады. Бірақ адамның көңіл күйіне, жасына атқаратын жұмысына, қоршаған ортаға ( экологиялық жағдайларға байланысты эритроциттердің саны күбылмалы Эритроциттердің құрылысы. Эритроциттердің түрі, мөлшері әр түрлі. Сау адамның қанында 80-90 % екі бүйірі қысыңқы дискоциттер кездеседі Бүлардан басқа түрі – жалпақ планоциттер мен эритроциттердің ескірген түрлері эхиноциттер ( 6 % плазмолеммасынан шыққан үшкір өсінділері бар ) күмбез тәрізді болып келген стоматоциттер ( 1-3 % ), шар тәрізді болып келген сфероциттер де ( 1 % ) кездеседі. Эритроциттердің ескірген түр лерінде плазмолеммасы ішіне қарай жымқырылып немесе сыртына кара Қан плазмасы немесе қанның сары суы, құрамында 90-93 % су, 7 10 % кургак заты бар. Құрғақ затынын 6,6-8,5 % белоктар, ал 1,5-3,5 % органикалық және минералды түздар болып келеді. Қан плазмасының негізгі белоктарына жататындар : альбулин, глобулин мен фибриноген. Глобулиннің фракциясынан антидене бөлінеді, қан плазмасының рН - ы шамамен 7,36. Канның формальды элементтері. Қаннын формальды элементтеріне немесе жасушаларына : эритроциттер, лейкоциттер мен қан пластинкасы тромбоциттер ) жатады. Эритроциттер немесе қанның қызыл түйіршіктері адам мен сүтқоректілерде ядролары мен органеллаларының даму барысында ( фило онгогенезде ) жоғалтқан, сондықтан жоғары
иілі үшкір ұштарын түзеген түрге өзгереді. Бұларды кренированияланған емесе онасинацияланған түрлері деп қараған жөн. Мүндай түрлерін микро сфероциттер дейді. Ескірген эритроциттердің пайда болуының бір себебі о гемолиз жолымен гемоглобиннің жойылуы, сөйтіп эритроциттер коленке " түріндегі тек қана қабықтары қанның күрамында қалып қояды Эритроциттердің ең жас түрлері ( 1-5 % ) ретикулоциттер болып саналады Буларды арнайы бояулармен бояғанда цитоплазмасында рибосомалар мен эндоплазмалық торлар көрінеді де, эритроциттерге тор пішіндес түр береді ( бояуы оксифильді ).
Коптеген ауруларда ( гемоглобинот гемоглобинопатия эритроциттердің күрамында гемоглобиннің басқа түрлері пайда болады. Мұндай гемоглобин нін де ерекшелігі белокты бөлігіндегі амин қышқылдарында Гемоглобин оттегімен байланысып оксигемоглобинді, ал тіннен бөлінген со эритроцит терде H в байланысып немесе косылып карбоксигемоглобинді түзеді Эритроциттердің бұзылуы ( ескіруі, токсиндердің әсерінен және радиация дан ) немесе гемолизі құрамындағы гемоглобиннің жойылуынан байқалып отырады. Ескіріп, тіршілігін аяктаган эритроциттер көк бауырдағы, бауырда сүйек кемігіндегі макрофагтар аркылы ыдырап, гемі бар бөлігі темірлі жаңа эритроциттердің түзілуіне қатысады.
Лейкоциттер немесе қанның ақ түйіршіктерінің адамның қанындагы орташа саны 4-9 • 10 ° л, эритроциттерден 1000 есе аз. Лейкоциттер қан ауымы мен лимфа сүйыгында қозғалмалы, кан тамырлар кабырғасы аркылы мүшелердің тіндеріне отіп қорғаныс қызметін атқарады.
Морфологиялық ерекшеліктеріне және биологиялық маңызына қарай лейкоциттер екі топқа жіктеледі : түйіршікті немесе гранулоциттер және түйіршіксі - агрануло оттер болып. Қанды Романовский – Гимза әдісімен ( юшкыл – эозин және негіздік азур ІІ ) бояғанда гранулоциттердің цитоплазмасында арнайы түйіршіктері байқалады эозинофильді базофильді және нейтрофильді Осыған байланысты гранулоциттердің нейтрофильді эозинофильді және базокрильді түрлерін ажыратады. Ал, түйіршіксіз – агранулоциттер лимфо иттер мен моноциттерге жіктеледі. Аталған лейкоциттердің жалпы қан дағы мөлшерін қанның лейкоцитарлы формуласы немесе жйкограмма дейді. Жалпы лейкоциттердің адам канындағы саны мен проценттік қатынасы өте күбылмалы.
Көптеген ауруларда, адамның ішкен тағамына, істеген жүмы сына қарай саны өзгеріп отырады. Сондықтан қан анализін тексеру көптеген ауруларды емдеп және оларға диагноз қоюда маңызы зор. Лейкоциттер белсенді түрде қозғалады. Қан тамырлар қабырғасындағы эндотелиоцит тердің арасынан өтіп, эпителийге одан базальді мембранаға, оны қоршаған негізгі зат арқылы дәнекер тініне өтіп отырады Лейкоциттердің қозғалыс жылдамдығы көбінесе t ° - ға, pH т.б. жағдайларға байланысты Лейкоциттер - хемотаксис химиялық қоздырғыш болып табылатын тін өнімдерінің қалдықтарына, бактерияларға қарай қозғалады Лейкоциттердің ең негізгі кызметтеріне : микробтарды фагоцитоз әдісімен жою ( гранулоциттер мен макрофагтар ), бөтен текті заттар мен жасуша қалдықтарын жою ( моноциттер - макрофагтар ), иммунды реакцияларға қатысуы ( лимфоциттер мен макрофагтар ) жатады Гранулоциттер немесе түйіршікті лейкоциттер Бүларға нейтрофилдер, эозинофильдер мен базофильдер жатады Гранулоциттердің питоплазмасында сегменттелген ядросы мен арнайы бояумен боялатын көптеген түйіршіктері болады. Бұлар сүйектің кызыл кемігінде дамиды Базофильді гранулоциттер.
Қан пластинкалары тромбоциттер thrombocytus ) көбінесе пішінсіз түссіз келген = 2-4 мкм топтасып орналасқан, адам канында 2,0 л бола ды. Тромбоциттер қанның ең ірі жасушасы мегакариоциттерінен дамыған ядросыз фрагменттер. Қан жағындысын азур - эозинмен бояғанда шеткі гналомер ашык түсті ), түйіршікті ортанғы грануломер ( күнгірт түсті ) бөлік тері көрінеді
Жалпы тромбоциттердің бес түрлі популяциясын ажыратып білуге болады.: а ) жас түрі – 1-5 % ; б ) пісіп жетілген 88 % ; в ) ескірген 4 % ; д ) дегенеративті ( тығыз орналасқан грануломері бар ) -2 % ; е ) ең ірі - қоз дырғыш d - 4-6 мкм -2 % Тромбоциттердін жас түрлерінің диаметрі, ескірген түрлеріне қарағанда ірілеу болады. Көптеген ауруларға диагноз қоюға аталған түрлерінің қаты насын білудің маңызы зор. Жаңа туған балаларда тромбоциттердің жас түрлерінің саны көп болады. Ал қатерлі ісік ауруларында ескірген тромбо циттердің саны көбейеді. Тромбоциттердің плазмолеммасы қалың глико каликс ( 15-20 нм ) қабатпен қоршалып, рецепторлық және адгезиялық ( жабы су ) процестерге қатысады. Тромбоциттердің цитосклет i нде жақсы дамыған, актин микрофил o менттері мен микротүтікшелер болады. Бұлар көбінесе плазмолеммасынын ішкі жағынан орын алған. Актин фил o менттері тромбо циттердің көлемін өзгертіп отыратын жиырылғыш қызмет атқарады. Тром бориттердің грануломер бөлігінде органеллалар мен арнайы түтікшелер болады.
Медицинада каннын жасушаларын санау өте маңызды рөл атқарады. Клиникада кан анализін аныктау барысында қанның химиялық құрамын, эритроциттер мен лейкоциттердің санын, гемоглобинді және эритроцит тердін гүну жылдамдыгын ( ЭТЖ ), эритроциттердің резистенттілігін анык ауды ауруларға диагноз қоюдағы маңызы зор. Дені сау адамдарда кан жасушаларының саны ( бір - біріне қатынасы ) түракты, мұны гемограмма дейді. Қан гемограммасында лейкоциттер мен олардың түрлерінің алатын орны ерекше. Мұны ейкоцитарлық формула деп те атайды
