1.Жағымды және жағымсыз сыртқы әсерлер. 2.Мемлекеттің ролі : түзетілген салықтар мен субсидия.. Коуз теоремасы. 3.Қоғамдық игіліктер. Қоғамдық игіліктердің сұраныс қисығы мен ұжымдық ұсыныс.
Экономикалық қызмет нәтижесінде алынған пайда ( олар экономикалық қызметтің мақсаты ) жеке пайда – РВ ( private benefit) деп аталады. Экономикалық агенттер өздерінің қызмет нәтижесінде шығындарға тап болады. Олар жеке шығындар ( private costs) деп аталады Жеке шығындар
кез келген экономикалық қызмет қосымша ( жанама ) әсерлермен байланысты. Нарық мәмілелер оған мүлде қатыспаған адамдарға әсер етеді – қоршаған ортаны ластайтын кәсіпорын сол аймақтың тұрғындарына зиян келтіреді. Сыртқы әсер
( экстерналийлер ) – баға түрінде есептелмеген, нарық операциялар үдерісінде пайда болатын, шығындар мен пайдалар түріндегі қосымша ( жанама ) әсерлер. Сыртқы шығындар ЕС ( external costs) деп белгіленеді. Сыртқы пайдалар – ЕВ ( external benefit). Сыртқы әсерлер
Жеке және сыртқы шығындар сомасы – қоғамдық ( әлеуметтік ) шығындар – нарық мәмілелерге тікелей қатысушылардың және осы қызмет әсер еткен үшінші тұлғалардың жиынтық шығындары : SC = PC + EC (social costs).
Осыған сәйкес, қоғамдық пайда – ол нарық қызметіне қатысты барлық тұлғалардың жиынтық пайдалары : SB = PB + EB (social benefit). Қосымша игілік бірлігінің өндірісімен немесе өткізуімен, тұтынуымен байланысты шығындардың өсуі ( жеке, сыртқы немесе қоғамдық ) – ол шекті ( жеке, сыртқы немесе қоғамдық ) шығындар. Сәйкес, игіліктің қосымша өсуімен байланысты пайданың өсуі – шекті пайда.
Нәтижелілік ережесіне сәйкес осы мәселенің шешімі – шекті шығындарға шекті пайданың теңеуін қамтамасыз ету, яғни MSC = MSB. MSC мен MSB мағыналарын қойып, келесіні аламыз : МРС + МЕС = МРВ + МЕВ. С онымен, жағымсыз сыртқы әсерлерге қатысты МРС – МЕС шамасына, ал жағымды сыртқы әсерлерге қатысты МРВ – МЕВ шамасына үлкейту керек ( өндіріс бағасы мен көлемі тепе- теңдік мағынасына жету үшін ).
Осы мақсатпен жағымсыз сыртқы әсерді жою үшін фирма өнім бірлігіне салықты енгізу шарасын қолданады. Бұл салықтың аты – Пигу салығы. Пигу салығы фирма ұсыныс қисық сызығын МС+ t күйіне жылжытып, шығару көлемін оңтайлы деңгейге дейін шектейді (100 сурет ). Бірақ тәжірибеде Пигу салығын енгізу қиынға түседі, себебі сыртқы шығындар шығару көлемімен бірге өзгереді де, оларды анықтау оңайға түспейді
. Егер трансакциялық шығындар «0» тең болса, ал меншік құқықтары айқын анықталса, жеке және қоғамдық шығындар мен пайдалар теңеліп, ресурстардың нәтижелі қайта үлестіруі болушы еді. Бұл – Коуз теоремасы. Коуз теоремасы бойынша, мәселенің шешімі сыртқы әсерлерге меншік құқықтарын белгілеуде, еркін нарық айырбаста және трансакциялық шығындардың жоғында жатыр. Коуз теоремасы
1. Қоғамдық игіліктер бөлінбейді, ( яғни қосылатын ), сондықтан олар бір емес, бірнеше тұтынушылармен пайдаланады. 2. Барлық тұтынушылар қоғамдық игіліктерді тұтынудан пайданы ( пайдалылықты ) бір мезгілде алады, олардың сұраныс қисық сызықтары әр қоғамдық игілігінің көлемін тұтынудан алынған шекті пайдаларды ( пайдалылықтарды ) көрсетеді қоғамдық игіліктерге деген сұраныстың бірқатар ерекше қасиеттері бар
Демек, қоғамдық игіліктің берілген көлемін тұтынудан шекті қоғамдық пайда барлық шекті жеке пайдалардың сомасы : MSB = MB1 + MB2 + … + MBn = ∑ MBn, мұнда MSB – шекті қоғамдық пайда ; MBn – n- тұтынушының шекті пайдасы
