Мақсаты: Ұлттық есеп жүйесінің мәні мен мазмұнын ашу. Міндеттері: 1. ҰШЖ түсінігі. ҰШЖ қолданылатын концепцияның негізі. 2. ҚР ҰШЖ шоттардың негізгі сипаты.
Ұлттық есептеу жүйесі (ҰЕЖ) – шоттар мен кестелердің жиыны түрінде берілген өз ара байланысты экономикалық көрсеткіштердің жүйесі, ҰЕЖ объектісі - өнім өндіру, қызмет көрсету, табысты бөлу операцияларының ұлттық деңгейдегі жиынтығы.
ҰЕЖ – экономиканың өзіндік үлгісі, ел экономикасын, оның аймақтарын және секторларын бір біріне өзара байланысқан баланстар/шот/негізінде, өнімдер қозғалысының ағынын көрсетуге және олардың қаржылық эквиваленттерін экономикалық аганттер арасында олармен әртүрлі экономикалық операциялар жасау процессінде пайдалануын комплексті зерттейді.
Макроэкономиканың толық статистикалық үлгісі, экономикалық циклдің сандық сипаттамасы. ҰШЖ мақсаты – елдің жалпы ішкі өнімінің, жалпы ұлттық табыстың көлемін және олардың құрамдастарын санмен көрсету. ҰШЖ – макроэкономикалық деңгейде табыс пен шығынның теңгерімін анықтау.
Өнімдер Тауарлар Қызметтер Объектілер Субъектілер Институционалдық бірліктер Экономикалық өндіріс ҰШЖ бойынша өндіріс шекарасында енгізілетін қызметтер Резидент Ішкі экономика Ұлттық экономика Шетелдегі аумақтық анклавтар Осы елдің экономикалық аумағы Экономика секторы ҚР экономика секторларының жіктелімі Экономикалық операциялар Трансферт Салықтар Субсидия
Бір институционалдық бірлік екінші институционалдық бірлікке тауарды, қызметті, ақшаны өтемақысыз тегін беретін экономикалық операциялар. Трансферттің нысаны: табиғи және ақшалай Трансферттің түрлері: ағымдағы, әлеуметтік, күрделі.
Ағымдағы: табысқа, байлыққа салынатын ағымдағы салық; сақтандыру төлемдері мен сақтандыру өтемдер; зілзалалардан кейін көрсетілетін көмек, өсім айыппұл, сот шығынын төлеу, лотерея мен құмар ойынына төленетін ұтыстар. Әлеуметтік: мемлекеттік бірліктер үй шаруашылықтары мен коммерциялық емес ұйымдарға әлеуметтік жәрдемақы және жекелеген нарықтық Т мен Қ беруі. Күрделі : мұрагерлікпен алу, сыйға тарту, меншік құқығын теру нәтижесінде негізгі капиталға салынатын салық, инвестициялық субсидия, 2 және одан көп жылы жинақталған шығындар үшін төленетін ірі ақшалай төлем, кітапхана, зерхана, мектеп салуға берілетін көмек,
Қаржылық емес корпорациялар Мемлекеттік басқару органдары Үй шаруашылығы Коммерциялық емес ұйымдар Үй шаруашылығына қызмет көрсетушілер Қалған әлем. 1- 5 ҚР резиденті болып табылатын ішкі экономика б.т. 6 ҚР мен резиденты емес тұлғалардың арасындағы операцияларды көрсетеді.
ҰШ бухгалтерлік есеп қағидасы бойынша құрылады; Шоттар Т тәрізді болады, яғни ресурстар және пайдаланудан тұрады; ҰШ ұдайы өндірістік циклдің ретімен үйлесетін белгілі бір тәртіппен құрылады; Шоттарда барлық экономикалық ағындар институционалдық бірліктердің қызметі сипатталатын баланс ретінде тіркеледі. Екі жақты жазу әдісі бойынша операциялар тіркеледі.
Шот екі бөліктен - ресурстар және ресурстарды пайдаланудан тұрады. Екі бөліктің жинағы бір - біріне тең. ҰЕЖ кіретін барлық таблицаларды екі топқа бөлуге болады. Бірінші топты ішкі экономика шоттары, екіншісін сыртқы экономикалық байланыстар шоттары немесе олар «қалған әлем» деп аталатын топ құрайды.
өндіріс шоты табыстардың пайда болу шоты алғашқы табыстарды бөлу шоты табыстарды қайта бөлу шоты қолда бар табысты пайдалану шоты капиталға байланысты операциялар шоты қаржы шоты тауар және қызмет шоты
ағымдағы операциялар шоты капиталға байланысты операциялар шоты
Ағымдағы шоттар: өндіріс шоты, табыс пайда болатын, табиғи нысанда табыс қайта бөлінетін, табыс пайда болатын, табысты пайдалану. Қорлану шоты: капиталмен жасалатын операциялар, қаржы, активтер мен пассивтердегі өзге өзгерістер, қайта бағалау шоты Активтер мен пассивтердің кезеңінің басы мен соңындағы баланстары: Ұлттық байлық статистикасында қарастырылады.
Шоттың атауы Шоттың теңгерілетін бабы Өндіріс шоты Жалпы ішкі өнім Табыс пайда болатын шот Жалпы пайда (жалпы аралас табыстар) Бастапқы табыс бөлінетін шот Бастапқы табыстың сальдосы (жалпы ұлттық табыс ) Табыс екінші рет бөлінетін шот Жалпы қолда бар табыс Қолда бар табысты пайдалану шоты Жалпы жинақ ақша Капиталмен жасалатын операциялар шоты Таза кредиттеу (таза қарыз алу)
Экономика салалары Жекелеген экономикалық операциялар Жалпы экономиканың біріктірілген шоттары Өндіріс шоты Табыс пайда болатын шот Тауарлар мен қызметтер шоты Қалған әлем шоты Сыртқы экономика шоты: қалған әлем шоты Ішкі экономика шоты: ағымдағы шоттар, қорлану шоттары
№ Ресурстар Пайдалану Балансттық теңдеу/құпия айту/ 1 2 3 4 Өндіріс шоты Жалпы шығарылған өнім мен көрсетілген қызметтер Аралық тұтыну Жалпы ішкі өнім/ жалпы қосылған құн/ Жалпы шығару минус аралық тұтыну тең жалпы ішкі өнімге Табыстардың пайда болу шоты Жалпы ішкі өнім/жалпы қосылған құн/ Еңбек ақы. Өндіріске салық. Экономиканың жалпы пайдасы/жалпы аралас табыс/ Жалпы ішкі өнім минус еңбек ақы және өндіріске салық тең экономиканың жалпы пайдасына/жалпы аралас табыс/ Алғашқы табыстарды бөлу шоты Экономиканың жалпы пайдасы/жалпы аралас табыс/,меншік табысы/алынған/, өндіріске таза салық, еңбек ақы Берілген меншіктен табыс. Алғашқы табыс Жалпы пайда/жалпы аралас табыс/ плюс меншік табысының сальдосы плюс өндіріске таза салық және еңбек ақы тең алғашқы табысқа /жалпы ұлттық табыс/ Табыстарды қайта бөлу шоты Алғашқы табыс. Алынған ағымдағы трансферттер, оның ішінде түрлері бойынша Берілген ағымдағы трансферттер, оның ішінде түрлері бойынша. Қолда бар жалпы ұлттық табыс Ағымдағы табыс плюс ағымдағы трансферттер сальдосы тең қолда бар жалпы ұлттық табысқа Қолда бар табысты пайдалану шоты Қолда бар жалпы ұлттық табыс Ақырғы ұлттық тұтыну /ішкі тұтыну/, оның ішінде тұтыну түрі бойынша/секторлар/ Жалпы ұлттық жинақ Жалпы ұлттық табыс минус ақырғы тұтыну тең жалпы ұлттық жинаққа Капиталға байланысты операциялар шоты Жалпы ұлттық жинақ. Алынған күрделі трансфертер Негізгі капиталдың қорлануы. Материалды айналым қордың өзгеруі. Жерді және МЕА таза сатып алу. Берілген капитал трансферті. Таза несие /+/ немесе таза карыз /-/ Жалпы ұлттық жинақ плюс күрделі трансферт сальдосы минус негізгі капиталдың қорлануы минус Материалды айналым қордың өзгеруі минус жерді таза сатып алу, МЕА –тер емес тең таза несие/+ / немесе таза қарыз /-/ Қаржылық шот Таза несие /+/ немесе таза карыз /-/Қаржылық міндеттемелерді қабылдау Қаржылық активтерді қабылдау
Тақырыпты қорытындылайтын болсақ, ұлттық есептеу – бастапқы, бухгалтерлік және статистикалық жедел есеп, барлық экономикалық қызметтің түрлерін қамтитын, әдістемелік қағидалардың бірлігіне негізделген және секторлар деңгейінде ҰЕЖ құруды жүргізетін жүйе. Ұлттық есептеу жүйесі (ҰЕЖ) – шоттар мен кестелердің жиыны түрінде берілген өз ара байланысты экономикалық көрсеткіштердің жүйесі, ҰЕЖ объектісі - өнім өндіру, қызмет көрсету, табысты бөлу операцияларының ұлттық деңгейдегі жиынтығы.
