Жәндіктер
ЖӘНДІКТЕР, насекомдар ( Insecta ) – буынаяқтылар типіне жататын омыртқасыз жануарлар класы. Қазба қалдықтары девон кезеңінен белгілі. Филогенетикалық шығу тегі көп аяқтыларға жақын, арғы тегі сақиналы құрттар деп есептелінеді. Жер шарында кең тараған 1 млн-дай түрі анықталған ( барлығы 1,5 – 2 млн. түрі болуы мүмкін ). Жәндіктер екі класс тармағына бөлінеді : алғашқы қанатсыз жәндіктер және қанатты жәндіктер. Қазақстанда 2 класс тармағына жататын 28 отряды 550-ден астам тұқымдасы бар. Бұлардың дене тұрқы бірнеше мм-ден (ең майдасы – трихограмма – 0,2 мм) – 33 см-ге дейін болады. Жәндіктердің ең басты ерекшелігі – денесі бас, кеуде және құрсақ бөлімдерінен тұрады. Денесін тығыз кутикула ( эпителийклеткаларынан бөлінетін тығыз қабықша ) жапқан. Басында екі күрделі фасеттік көздері, қарапайым майда көзшелері, екі мұртшасы болады.
Ауыз құрылысы қоректену әдісіне қарай: инеліктер, тарақандар, дәуіттер, қоңыздардың аузы кеміруге ; көбелектер, шыбындардың аузы сұйық қоректі соруға; өсімдіктердің шырынымен және адамның, жануарлардың қанымен қоректенетін маса, бит, қандала, цикада, т.б. аузы шаншып-соруға бейімделген. Жәндіктердің кейбір түрінде аузы болмайды (бөгелек, біркүндіктер ). Үш бунақты (алдыңғы, ортаңғы және артқы ) кеудесінде (әр буынында жұптан ) алты аяғы болады, жәндіктердің ежелгі атының алтыаяқтылар (Н exapoda ) деп аталуы осыған байланысты. Аяқтары жамбасша, ұршықбас, сан, сирақ және табаннан тұрады. Жәндіктердің жүруге, жүгіруге (тарақан, қоңыздарда, т.б.); секіруге ( шегіртке, шекшек, бүргелер ); жүзуге (жүзгіш қоңыздар, т.б.); қазуға (бұзаубас, т.б.); жемін ұстауға (дәуіт, т.б.); гүл тозаңын жинауға (бал арасы ) бейімделген аяқтары болады. Ортаңғы және артқы буынында бір-бір жұп қанаттары бар. Тек қосқанаттыларда артқы кеуде буынындағы қанаттары – ызылдауыққа айналған. Жәндіктердің басым бөлігінде ұшуға екі жұп қанаттарын (көбелектер, инеліктер, торқанаттылар, т.б.), кейбір түрі тек артқы жұбын ( қоңыздар, т.б.) ғана қағады.
Құрсағы көп бунақты, кейбір түрінде 11 бунақты. Құрсағында аяғы болмайды, бірақ олардың қалдықтары рудимент ( жұмыртқа салатын мүшесі немесе шаншары, еркегінде – жыныс мүшесі ) түрінде сақталған. Жәндіктердің бұлшық еті тек көлденең жолақты. Ет талшықтарының саны 1,5 – 2 мыңға жетеді. Бұлшық еттерінің жиырылып-жазылуы бас миымен тығыз байланысты және оларға бұлшық еттен бөлінетін жиырылғыш белок – актомиозин әсер етеді. Жәндіктердің ас қорыту жүйесі алдыңғы, ортаңғы, артқы ішектен және сілекей бездерінен тұрады. Олар қорегіне қарай фитофагтар (өсімдік қоректілер ), жыртқыштар, өсімдік шірнесімен қоректенетіндер, некрофагтар (өлексемен қоректенетіндер ), сапрофагтар (басқа жануарлардың өлексесімен қоректенетіндер ), қан сорғыштар, т.б. болып бөлінеді. Жәндіктер атмосфералық ауаны – трахея ( кеңірдек ) жүйесімен жұтады, ал суда тіршілік ететін дернәсілдерінде екінші реттік трахея некутикулалы желбезек дамиды. Жәндіктердің дене температурасы тұрақсыз, сондықтан олар салқынқанды жануарлар тобына жатады. Қан айналу жүйесі нашар дамыған. Ол жүрек пен арқа қолқасынан құралған.
Бірнеше камераларға бөлінген. Осы камералар бір бағытта жиырылып қанды ( гемолимфаны ) артқы жағынан қолқаға қарай сырғытады. Гемолимфа қолқадан бас қуысына, одан кеуде және құрсақ бөлігіне ағып, қайтадан жүрекке құйылады. Зәр шығару жүйесі – мальпиги түтікшелері. Бұл суды және организмге қажетті еріген затты гемолимфаға өткізеді, ал сіңбей қалған заттар артқы ішекке түсіп, аналь тесігі арқылы сыртқа шығарылады. Жүйке жүйесі бас миы, жұтыншақ асты ганглия және құрсақ жүйке тізбегінен құралған. Жәндіктерде сезім мүшелері жақсы дамыған. Олар әр түрлі механикалық, химиялық, дыбыстық, көру, есту, терінің сезу қабілеті, т.б. көптеген тітіркенулерді қабылдай алады. Жәндіктер дара жыныстылар және жыныс диморфизмі айқын байқалады. Бұлардың онтогенезі екі кезеңнен өтеді: толық түрленіп дамитындар және шала түрленіп дамитындар. Жәндіктердің биоценоз тұрақтылығын сақтауда айрықша маңызы бар.
Жәндіктердың анатомиясы Баста алқымда жәндіктің үш теңда түпкілік және екі тең қанат ( құрт-құмырсқалар - ұшу біл - бірден-бір беспозвоночные) бар. Білемдемеде жүрек, асқорытқыш және еденді органдар пейілді. Баста көздер және мұртшалар, ал да роәртүрлі пішінді ара тәуелділік анадан, немен жәндік ие болу біл - азықтан- товой аппарат болатын. Тесік-тесік немесе құбырлы ауыздың аппараты сұйық астың сіңір- үшін ырықшыл, ал берік жақ керек, ұсақтау үшін алапа.
Ауыздың аппаратының үлгілері Сол жақтан - құрылымның нобайының; он жақтан - шыбынның ауыздың аппаратының. Белгілер обеих суретте : 1 - рострум, 2 - күй табақтарым, 3 - максиллярные щупиқтар, 4 - клипеус, 5 - гаустеллум, 6 - сырттың ернінің, 7 - лабеллум.
Түлеу Шынжыртабан өзінің кәрі терісінен деген шығады Ересек особь, жас жәндікке деген айналу кету мәжбүр - лақтыр- өзінің қатты тысқы сүлдесін - ша б i рнеше Кәрі сүлденің астында жаңа қыртысталады; қашан жәндік линьке деген әзір, кәрі жабын торсылдайды, қарамастан және жәндік сыртқы шығады. Бас құрт-құмырсқаның біреудің личинкаларының, айталық, бас шынжыртабандардың, тысқы тыстар жұмсақ. Шынжыртабандар да б i рнеше реттер кетеді, әлі де ересек станут және бас олардың қатты тысқы сүлде қыртысталмайды, сияқты бас көбелек және күйелер.
Сезімнің органдары Бас құрт-құмырсқаның және өрмекшілердің мұртшалар және жас олар иісті, дәмді, вибрацияларды және дыбыстарды айыр - сезімтал қылдар болатын. Бас көпшіліктің көздер болады, бірақ, бағдарлау үшін арада қоршаған ортада, көру олар еш бізден азырақ маңызды.
Мұртшаның үлгілері Мұртшалар құрт-құмырсқаларға бағдарла- арада қоршаған ортада көмектеседі. Олар, ал да ша ауаға көтеріп өт- иістерге прикосновениям және вибрацияларға деген сезімтал. Бас біреудің мұртшаларының қалың бет, сезімтал ячейкалармен және қылдармен көбейт- жабулы бүйір отросткалар бар. Бас өрмекші тәрізділерлердің мұртшалар бол-, бірақ оның атқаратын қызметтері қылдарды орындайды, денені басамын. М асаның мұртшасы
Аяқтың үлгілері Құрт-құмырсқаның аяқтары сәйкес мен оның игерушілігінің ажыратылады. Бас тарақанның салалы жіңішке түпкіліктер шабыс үшін ырықшыл, ал бұзаубас өзінің кең мықты аяқтарымен жерді қазады. Судағы қоңыздар суда жүзеді, итеріл - ескектерді өзінің қылдармен жиектеген сияқты аяқтарымен, ал қылдар араның аяқтарында тозаңды жияды.
Түпкіліктер жет - үшін Бас көп құрт-құмырсқаның немесе үшін алапаның қарсыластармен күрес үшін пайдалан - айлаға бас - ұстайтын түпкіліктерде бар. Күшті алдыңғы түпкіліктермен богомол тарс алапаны ұстайды, қашан оны құлайды.
Жалған сирақтар Сияқты сырттың құрт-құмырсқаларының, шынжыртабандарда үш тең аяқ баста алқымда бар. Басқа ана, бас олардың бес тең жалған сирақ білемдемеде болады. Осы жалған сирақтар өзімен төрт теңды іш бұлшықет ағаш бездер i жас ырғақтармен адақтарда және тең жабыстырғыштармен жабдықта- көтеншек сирақ ұсынатын. Іш сирақ және жабыстырғыштар шын жыртабандарға жапыраққа және өркендерге деген жабыс - көмектеседі.
Қанат және ұшу Өрмекші тәрізділерлер ұшу білмейді, ал құрт-құмырсқалар біледі. Ұшу зейін оларға азулы аңдардан деген құтқарыл- және істе - ұзақ сапарларды ара ізденістер астың немесе серіктестің қояды. Бас құрт-құмырсқаның көпшілігінің екі тең қанатта бар.
Қанатындағы жәндіктер Алдыңғы қанат қоңыз, айталық, зауза, айнал - в қатал қорғаныстық қап үшін қанат. Полетов үшін қоңыздар ғана қанатындағы астында бүктеулі тығулы артқы қанаттармен пайдаланады, әлі де самғау уақыт баспайды. Кесек-кесек мөлдір қанаттар жет - таңғажайып биік жылдамдықты мүмкіндік береді Қанатындағы жоғары көтеріл- және ығыс- жақ барысында ұмтылыс.
Жоғарғы пилотаж Үшін ана үшін тез және тегіс ұшу, инелік төрт қанатпен бұлғайды. Ал кезек-кезек біресе алдыңғы, біресе артқы қанаттармен серпій, олар тамаша акробаттық нөмірлерді еңсеру біледі, тез оқтаулы ұшу ауыстыра, қозғалмастан арада ауада тоқтап тұрып қала және тіпті ұш. Талшықтың ауы арқылы қанаттар өте берік. Алқымның бұлшықеттері қанаттарды көтеріл- және азғында- мәжбүрлейді.
Шыбынның Жужжальца Бас шыбындардың артқы қанаттар - жужжальца жұмық шоқпар тәр i зд i берге деген айналдыр -. Барысында ұшу олар көтеріледі және азғындайды, теңест i руш i салмақ негізгі қанаттарға жасай. Жужжальца ұшу тұрақтандырғыштарының және рөлдермен қызмет етеді. Олармен шыбын болып табыл ұш- білмеді.
К ө ңіл аударғанына рахмет !
